کمالات انسانی از دیدگاه نهج البلاغه

حكمت عملى

امام على(ع), الگوى واقعى استقامت

در حوزه تعلیمات اسلام صداقت‏یکی از عناصر مهم ارزشی است. رسول‏خدا(ص) فرمود: «لا تنظروا الی کثره صلاتهم و صومهم و کثره الحج و المعروف، وطنطنهم باللیل، و لکن انظروا الی صدق الحدیث و اداء الامانه‏» (1) برای امتحان مردم، نگاه به زیادی نماز و روزه آنها و کثرت حج و نیکی کردن آنها به مردم، و سر وصدای آنها در عبادت شبانه نکنید، ولی نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید.معصومان دیگر(ع) نیز به این عنصر ارزشی اسلامی و انسانی توجه خاص داشته‏اند. (2) باتوجه به نقش سازنده صداقت در روابط اجتماعی و سیاسی; رعایت آن برای همگان اهمیت‏دارد. و لکن رعایت این پدیده ارزشمند برای کارگزاران از اهمیت ویژه‏ای برخورداراست. زیرا که صادقانه برخورد نمودن کارگزاران با مردم و گفتن حقایق و واقعیات‏به مردم; نقش بنیادی در جلب رضایت و اعتماد عمومی دارد; اعتماد مردم به‏دولتمردان بزرگترین سرمایه، کارگزاران است. از این‏رو در نهج‏البلاغه به اعتمادمردم به مسوولان توجه خاص شده است. (3) امام علی(ع) با بهره‏گیری از صداقت‏حکومت کرد، و کارگزاران خویش را نیز به‏رعایت آن توجیه نمود. صراحت و داقت‏حضرت در سیاست، یکی از مشکلات خلافت آن حضرت‏بود. استاد شهید مطهری می‏نویسد: «مشکل سوم خلافت او (علی‏«ع‏») مساله صداقت وصراحت در سیاست‏بود که این را هم باز عده‏ای از دوستانش نمی‏پسندیدند، می‏گفتندسیاست این همه صداقت و صراحت‏برنمی‏دارد چاشنی سیاست دغلبازی است.» (4) به خاطر عدم‏بهره‏گیری علی(ع) از اهرم خدعه و نیرنگ، در مسائل حکومتی بود که برخی تصورمی‏کردند:

که معاویه از علی(ع) سیاستمدارتر است. از این‏رو حضرت در جواب این تصورفرمود: «و الله ما معاویه با دهی منی و لکنه یغدر و یفجر و لولا کراهیه الغدرلکنت من ادهی الناس‏» (5) قسم به خدا معاویه از من سیاستمدارتر نیست ولی او نیرنگ‏می‏زند و مرتکب گناه می‏شود، اگر نیرنگ خصلت زشتی نبود من سیاستمدارترین مردم‏بودم. همچنین علی(ع) فرمود، «لو لا ان المکر و الخدعه فی النار لکنت امکرالناس‏» (6) در فرهنگ دین و ساختار حکومت دینی; بهره‏گیری از سیاست که مبتنی بر خدعه‏و نیرنگ باشد، جایز نیست.

و یکی از امتیازات حکومت علوی بر حکومتهای اموی وعباسی نیز در همین است که حکومت علوی بر عنصر صداقت و عدالت استوار است.

با توجه به نقش صداقت در شیوه زمامداری است که علی(ع) به مالک‏اشتر توصیه‏می‏کند، که با مردم صادقانه برخورد نموده و از وعده و شعارهایی که همراه عمل‏نیست پرهیز کند. زیرا که وعده‏های بدون عمل و نشان دادن غیر واقع را به صورت‏واقع; موجب خشم خدا و مردم می‏شود. حضرت خطاب به مالک‏اشتر فرمود: «و ایاک والمن علی رعینک با حسانک او التزید فیما کان من فعلک او ان تعدهم فتع موعدک‏بخلفک فان المن یبطل الاحسان و التزید یذهب بنور الحق، و الخلف یوجب المقت‏عندالله و الناس. قال الله تعالی: «کبر مقتا عندالله ان تقولوا ما لا تفعلون‏» (7) از منت نهادن بر رعیت‏به جهت احسانی که نموده‏ای و یا بیش از حد جلوه دادن آنچه‏کرده‏ای بپرهیز، و نیز از دادن وعده‏ای که خلف می‏کنی احتراز کن; چه منت نهادن،احسان را بی‏ارزش می‏کند و زیاده‏نگری روشنایی حق را می‏برد و خلف وعده موجب خشم‏خدا و مردم می‏شود.

خدای تعالی فرمود: گناه بزرگی است از نظر خداوند که بگوییدآنچه را عمل نمی‏کنید.

توصیه علی(ع) به مالک اشتر دستورالعمل اصولی و منطقی است که همه کارگزاران‏می‏توانند از آن بهره گیرند. بی‏تردید وعده‏های دولتمردان به مردم در خصوص خدمات‏اجتماعی و ...

اگر همراه با عمل نباشد، موجب می‏شود، که مردم به دولتمردان خود اعتماد نکنند;و نتیجه آن از بین رفتن اعتبار مسوولان و خود بزرگترین ضربه بر پیکر دولت و کشوراست. متاسفانه در جوامع امروزه برخی از کارگزاران، با مردم خود صادقانه برخوردنکرده و مردم را با آمار و ارقام دروغ و مانور تبلیغاتی سرگرم می‏کنند;کارگزاران جوامع اسلامی باید صادق‏ترین انسانها نسبت مردم بوده و دستورالعمل‏علی(ع) را چراغ راه خود قرار دهند; که صداقت‏یکی از شرایط مهم و اصلی کارگزاران‏است; که در نهج‏البلاغه به آن اشاره شده است.