تنوع زیستی جنگلهای شمال

برنامه‌ریزی مدیریت ذخایر جنگلی

طبقه‌بندی گیاهان دارویی بر پایهٔ اثر آنها

ذخیره گاه جنگلی، قسمتی از جنگل است که به دلیل داشتن گونه های گیاهی نادر یا در خطر انقراض یا داشتن رویشگاه خاص، با سیم خاردار یا فنس (fence) یا نظایر آن محصور و محافظت شده است تا از انقراض گونه یا تخریب رویشگاه جلوگیری شود. به عبارت دیگر، رویشگاه طبیعی گونه های گیاهی در حال انقراض، گونه های نادر گیاهی، گونه های گیاهی مورد تهدید و رویشگاه طبیعی منتخب از تمامی گونه های درختی بومی کشور که دارای ارزش ژنتیکی بالا هستند در گستره ای قابل توجه با نام ذخیره گاه جنگلی تحت مدیریت در می آید. برنامه های اجرایی این گونه مناطق ظرافت و پیچیدگی خاصی دارد و چه بسا که هزینه نگهداری و مدیریت خیلی بیشتر ازجنگل تجارتی باشد زیرا نوعی مدیریت حفاظتی در این جنگل ها اعمال می شود.

ذخیره‌گاه جنگلی عرصه ای جنگلی است که به دلایل اکولوژیک و یا دخالت‌های انسانی دچار آسیب شده و با خطر انقراض یک یا چند گونه جنگلی روبه رو است. با توجه به این که چنین پدیده‌ای نابودی تنوع زیستی را در زیست کره به دنبال خواهد داشت لازم است با هدف جلوگیری از چنین اتفاقی، برنامه‌ای را برای حفاظت از این مناطق و به منظور استمرار زادآوری اجرا کرد. این برنامه در دو محور می تواند سازمان دهی گردد:

1- پایش (کنترل) حفاظتی و حمایتی

2- مدیریت عملیات اجرایی

این برنامه‌ها به منظور حفاظت و حمایت از گونه‌های مورد تهدید، نادر، در حال انقراض و یا دارای صفت ژنتیکی برتر اجرا می‌گردند. بدیهی است توجه به مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در این عرصه‌ها و شناسایی علمی گونه‌های گیاهی موجود، در تنظیم برنامه ها بسیار مهم است.

بررسی این که آیا توده‌های جنگلی مورد نظر در ایران به دو بخش ذخایر جنگلی و ذخیره‌گاه های جنگلی تقسیم گردند و این که آیا چنین توده‌هایی را می توان در چارچوب معیارهای جهانی اتحادیه بین المللی حفظ طبیعت (IUCN) و الگوبرداری از ذخیره‌گاه‌های زیست کره مدیریت کرد موضوعاتی است که نیازمند بررسی کارشناسی متعدد با تکیه بر تحقیقات خارجی و داخلی است. همچنین هنوز تصمیم‌گیری واحد و مشخصی درخصوص قائل شدن به منطقه یا هسته مرکزی (core zone) در20 درصد سطح توده و منطقه ضربه گیر buffer zone) ) در 80 درصد سطح پیرامونی و مدیریت مورد نظر در این دو منطقه به لحاظ معیارهای فنی و استانداردهای جهانی در بخش اجرایی در کشور ما صورت نگرفته که اغلب به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی است که در گام اول، حفظ همان 20 درصد را هم مشکل می کند.

در کشور ما تا کنون به منظور حفاظت و حمایت از گونه‌های جنگلی نادر و جلوگیری از انقراض آنها اقداماتی هر چند ابتدایی و ضعیف صورت گرفته است. این اقدامات با تکیه بر مواد قانونی و به دست سازمان‌های مربوط اجرا شده است. ماده یک قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور، مصوب 12/7/1371 چنین می گوید: از تاریخ تصویب این قانون گونه های درختانی از قبیل شمشاد، زربین، سرخدار، سرو خمره ای، سفید پلت، حرا و چندل، ارس، فندق، زیتون طبیعی، بنه (پسته)، گون، شیشم، گردو(جنگلی)، بادام وحشی(بادامک) در سراسر کشور جزء ذخایر جنگلی محسوب و قطع آنها ممنوع می باشد.

تبصره 2 این ماده ذکر می کند که در موارد ضروری و با تأیید وزارت جهاد سازندگی مجاز خواهد بود.

واقعیت این است که تا کنون در کشور ما برنامه مدیریتی و اجرایی جامعی در مدیریت مناطق ذخیره‌گاهی تهیه و تنظیم نشده است. این برنامه باید جامع و فرابخشی دیده شود. بر این اساس ارتباط با سایر سازمان‌ها و نهاد‌های ذیربط در اجرای مراکز علمی و تحقیقاتی، سازمان‌های بین المللی به همراه منابع و اعتبارات مالی کافی می‌تواند حرکتی رو به جلو باشد.

قبل از ارائه راهکارهای موجود به طبقات فهرست سرخ گونه های در خطر تهدید اتحادیه بین المللی حفظ طبیعت (IUCN , Redlist) اشاره خواهد شد. این فهرست در سال 1342/1963 ابداع شد و جامع ترین فهرست از وضعیت حفاظتی گونه های گیاهی و جانوری جهان است. این فهرست دقیق ترین معیارها را برای برآورد وضعیت خطر انقراض هزاران گونه و زیر گونه جهان در اختیار قرار می دهد. این معیارها برای تمامی گونه ها و تمامی مناطق جهان مناسب هستند. هدف از تهیه این فهرست، فهماندن ضرورت و فوریت مسأله حفاظت به تصمیم گیران سیاسی و عموم و کمک به مجامع بین المللی برای کاهش بحران انقراض گونه هاست.

عمده ترین ارزیابان وضعیت گونه ها، مرکز بین المللی پرنده شناسی، مرکز پایش حفاظت جهانی و بسیاری گروه های متخصص کمیته های «بقای گونه ها»ی اتحادیه مذکورند. روی هم رفته فهرست سرخ اتحادیه، معتبرترین راهنمای تعیین وضعیت تنوع زیست شناختی است. آخرین فهرست روزآمد شده اتحادیه، فهرست سال 1385/2006 است که در14 اردیبهشت (4 مه) تنظیم شد. در این فهرست 40168 گونه به اضافه 2160 زیر گونه، واریته، نژاد و زیرجمعیت ارزیابی شده است. از این تعداد در مجموع 16118 گونه در خطر تهدید به انقراض برآورد شده اند که 7725 گونه جانور و 8390 گونه گیاه و 3 گونه باقیمانده گلسنگ و قارچ اند. در این فهرست تعداد گونه های منقرض شده از سال 1500 میلادی تا کنون 784 گونه ذکر شده که از سال 2004 بدون تغییر مانده است اما این رقم تا سال 2000میلادی، 766 گونه بود. یعنی این که از سال 2000 تا 2004 تعداد 18 گونه دیگر منقرض شده اند. هر سال شمار بسیار ناچیزی از گونه هایی که منقرض شده پنداشته می شدند، دوباره کشف می شوند یا در زمره گونه هایی قرار می گیرند که اطلاعات درباره آنها ناکافی است. شمار گونه های منقرض شده در فهرست سال 1381/2002 تا 756 گونه کاهش یافته بود که طی این سال ها بار دیگر روند رو به افزایشی را طی کرده است. گونه ها در فهرست سرخ IUCN در 9 گروه رده بندی می شوند که عبارت اند از:

1- گونه‌های منقرض شده Extinct : EX))

آرایه (taxon) زمانی منقرض شده محسوب می شود که هیچ گونه شک معقولی در مرگ آخرین فرد بازمانده آن وجود نداشته باشد.

2- منقرض شده در طبیعت Extinct in the wild : EX))

گونه های این طبقه فقط به صورت تکثیر شده، در اسارت یا در جمعیت های معرفی شده و سازگار یافته در خارج از گستره قبلی آن وجود دارند. زمانی می توان آرایه را منقرض شده در طبیعت به شمار آورد که طی بررسی های همه جانبه از زیستگاه های مشخص یا قابل انتظار آن در مدت زمان کافی (در طول روز، فصل، سال) در تمام گستره تاریخی آن، هیچ گونه مدرکی دال بر وجود آن به دست نیاید. بررسی های میدانی باید در چارچوب زمانی مناسب، چرخه زندگی و اشکال زیست آرایه را در برگیرد.