توحید و یگانگی خداوند، به عنوان اولین اصل اعتقادی، دارای مراتبی است که بر سبیل اجمال، بررسی می‌شود:
1. توحید ذاتی: یعنی شناختن ذات حق به یگانگی و اینکه اولاً، ذات مقدس خدای تعالی، بسیط است و دارای اجزای بالفعل یا بالقوه نیست. حتی مرکب از وجود و ماهیت نیز نیست و به تعبیر دقیق فلسفی آن، «توحید در وجوب وجود» است؛ یعنی تنها اوست که هستی‌اش وابسته به حقیقتی دیگر نیست و دیگر موجودات به او وابسته‌اند و بر اثر اراده او پدید آمده‌اند. ثانیاً، این حقیقت دویی بردار نیست: «لا ثانیَ له» و مثل و مانند ندارد: «لَیسَ کمثلهِ شَیءُ».(1) در سوره اخلاص، به هر دو معنای توحید ذاتی، بر سبیل توصیف خداوند و به مقتضای بلاغت قرآن، اشاره شده است: «قُل هو الله اَحد، یعنی حقیقت حق تعالی، بسیط و هیچ یک از اجزا (عقلی، و همی و خارجی) را ندارد. «اَحدی الذات» است و همه ماسوی در تمامی نیازهای وجودی به او نیازمند و در حرکت ذاتی و کمالی خود، او را می‌جویند و اندیشه‌های فطری و آزاد، همواره او را در می‌یابند و با تعبیر «وَلمْ یَکنْ له کُفواً احد»، هر گونه همانندی و همتایی را از ذات و صفات مقدس الهی، نفی می‌نماید و با بیانی بلیغ، آن هستی مطلق را که منشأ همه هستی‌هاست و معروف و مشارالیه «هو» که از هر حد و قید و تعین آزاد است و برای شان و مرجع محدود و ملفوظی نیست، به یگانگی توصیف می‌کند و می‌نمایاند که آن حقیقت مطلق و منبع کمال و جمال و معبود بحق «الله» یگانه، دویی بردار نیست: «لا ثانی لَه» و هیچ موجودی در مرتبه وجودی او نمی‌باشد: پیامبر(ص) فرمود:
کانَ الله وَ لمْ یَکنْ مَعَهُ شیء؛ خدا بود و هیچ موجودی در مصاحبت مرتبه او نبود.
عارف صاحبدلی که حقیقت این تعبیر زیبا را دریافت، فرمود: حال نیز چنین است؛ یعنی هیچ گاه، هیچ موجودی در رتبه حق مطلق نبوده و نخواهد بود».(2) بنابراین، ذات
مقدس حق تعالی، بدون آنکه استناد به غیر و نیاز به ماسوی داشته باشد، «بِذاته لِذاته» است و در اصطلاح فلسفی آن «واجب الوجود بالذات» است:
یا اَیها الناسُ اَنتمُ الفُقراءُ الی الله و الله هُو الغَنیُّ الحَمید.(1) ای مردم! شما به خدا نیازمندید، و خداست که بی‌نیاز ستوده است.
2. توحید صفاتی: به معنای درک و شناسایی ذات حق به یگانگی عینی با صفات و یگانگی صفات با یکدیگر است. به تعبیر دیگر، توحید ذاتی، نفی ثانی داشتن و نفی مثل و ماند است و توحید صفاتی، به معنای نفی هر گونه کثرت و ترکیب از خود ذات. بدین معنا که ذات خداوندی در عین اینکه به اوصاف کمالیه (جلال و جمال) متصف است، دارای جنبه‌های گوناگون عینی و خارجی نیست؛ زیرا اختلاف ذات باصفات و صفات با یکدیگر، لازمه محدودیت وجود است و برای وجودی که «لا یتناهی» است، همان طور که دومی قابل تصور نیست، کثرت و ترکیب و اختلاف ذات با صفات نیز متصور نیست. به تعبیر دیگر، صفات زاید بر ذات نیستند؛ بلکه مصداق آنها همان ذات مقدس حق تعالی است و همگی آنها عین یکدیگر و عین ذات هستند. علی(ع) در مقام ثنا و ستایش و توصیف خداوند، با تعبیراتی جامع و برتر از بلاغت، از یک سو نامتناهی بودن صفات را تعلیم می‌فرماید:
اَلحمدُ لله الَّذی لا یَبلغُ مِدحتهُ القائلونَ، وَ لا یُحصی نَعماءَهُ العادونَ و لا یُؤدی حقَّه المُجتهدونَ الَّذی لا یُدرکهُ بُعدُ العممِ.
..................
جهت سفارش اینجا کلیک کنید