ماهواره، یا قمر مصنوعی (Artificial Satellite) ، به دستگاههای ساخت بشر گفته میشود که در مدارهایی در فضا به گرد زمین یا سیارات دیگر میچرخند، (ماه، زمین و سایر سیارات ، ماهواره های طبیعی (Natural Satellite) نام دارند).
پس از ساخت ماهواره، آنها را توسط یک ماهواره بر، موشک یا شاتل فضایی به فضا پرتاب می کنند تا در مدار معین خود بر حول محور زمین قرار گیرند. ماهواره هایی که حول محور مدار زمین در گردشند تنها زمانی میتوانند در مدار خود باقی بمانند که شتاب آنها با نیروی گرانش جرمی (به طور مثال زمین) که به دور آن می چرخند، تناسب و تعادل داشته و تحت تاثیر آن باشند. در صورتی که شتاب ماهواره بیشتر از گرانش زمین باشد، ماهواره در مسیری مستقیم از زمین دور می شود و بالعکس اگر شتاب ماهواره کمتر باشد به سمت زمین کشیده خواهد شد.
پس از اتمام عمر ماموریت ماهواره، آنها معمولاً در نقاط خاصی از جمله اقیانوس ها سقوط می کنند. البته پیش از سقوط هنگام برخورد با مولکول های خارجی ترین لایه اتمسفر سرعت ماهواره کم شده و در این زمان نیروی گرانش، ماهواره را به سمت لایه های داخلی اتمسفر می کشاند و این امر باعث می شود در اثر حرارت بسیار زیاد بخش اعظم ماهواره سوخته و باقی مانده احتمالی آن در نقاط از پیش تعیین شده ای که اکثراً در اقیانوس ها و دریاهای آزاد است، سقوط می کند.
امروزه ماهواره ها تنها برای کسب اطلاعات از زمین کاربرد ندارند، بعنوان مثال هم اکنون چندین ماهواره پیشرفته علمی تحقیقاتی بر گرد خورشید و اجرام منظومه خورشیدی در حال حرکتند و اطلاعات خود را از آن اجرام به مراکز مدیریت ماهواره خود در زمین ارسال می کنند.
در چهارم اکتبر ۱۹۵۷ اولین ماهواره مصنوعی با نام اسپوتنیک ۱ به فضا پرتاب شد.
اسپوتنیک ۱ حاصل تحقیقاتی بود که دانشمندان علوم فضایی شوروی از سال ۱۹۵۵ آغاز کرده بودند. اسپوتنیک ۱ در هر ۹۶ دقیقه یک دور کامل به دور زمین می چرخید و اطلاعات به دست آمده را به صورت سیگنال های رادیویی به زمین ارسال می کرد. وزن این ماهواره در حدود ۸۳ کیلوگرم بود و چهارم ژانویه ۱۹۵۸ یعنی سه ماه پس از پرتاب، به زمین سقوط کرد.
دو سال بعد اتحاد جماهیر شوروی توانست دومین ماهواره مصنوعی را با نام اسپوتنیک ۲ به فضا پرتاب کند، که این ماهواره بیش از پنج ماه در مدار زمین می چرخید.
در جدول زیر نخستین ماهواره کشورهایی که اقدام به پرتاب آن نموده اند، ذکر شده است.
اتحاد جماهیر شوروی ۱۹۵۷ اسپوتنیک ۱
ایالات متحده ۱۹۵۷ اکسپلورر ۱
فرانسه ۱۹۶۵ آستریکس
ژاپن ۱۹۷۰ اسومی
چین ۱۹۷۰ دونک فانگ هونگ ۱
هند ۱۹۸۰ روهینی
اسرائیل ۱۹۸۸ اوفک-۱
اوکراین ۱۹۹۵ سیچ-۱
ایران ۲۰۰۹ امید ۱
ماهواره های مصنوعی بر اساس ماموریت هایشان طبقه بندی می شوند. شش نوع اصلی ماهواره عبارتند از:
ماهواره های تحقیقات علمی اطلاعات را به منظور بررسی های کارشناسی جمع آوری می کنند.
ماهواره های هواشناسی به دانشمندان برای مطالعه بر روی نقشه های هواشناسی و پیش بینی وضعیت آب و هوا کمک می کنند.
ماهواره های ارتباطی در واقع ایستگاه های تقویت کننده سیگنال ها هستند ، که از نقطه ای امواج را دریافت و به نقطه ای دیگر ارسال می کنند. یک ماهواره ارتباطی می تواند در آن واحد هزاران تماس تلفنی و چندین برنامه شبکه تلویزیونی را تحت پوشش قرار دهد. این ماهواره ها اغلب در ارتفاع های بلند و بر فراز یک ایستگاه در زمین قرار داده میشوند. یک ایستگاه در زمین مجهز به آنتنی بسیار بزرگ برای دریافت و ارسال سیگنال ها می باشد. گاهی چندین ماهواره که دریک شبکه و درمدارهای کوتاهترقرار گرفته اند ، امواج را دریافت و با انتقال دادن سیگنال ها به یکدیگر آنها را به کاربران روی زمین در اقصی نقاط آن می رسانند.
به کمک ماهواره های ردیاب ، کلیه هواپیماها ، کشتی ها و خودروها بر روی زمین قادر به مکان یابی با دقت بسیار زیاد خواهند بود. علاوه بر خودروها و وسایل نقلیه اشخاص عادی نیز میتوانند از شبکه ماهواره های ردیاب بهره مند شوند. در واقع سیگنال های این شبکه ها در هر نقطه ای از زمین قابل دریافت می باشند. دستگاه های دریافت کننده ، سیگنالها را حداقل از سه ماهواره فرستنده دریافت و پس از محاسبه کلیه سیگنال ها، مکان دقیق را نشان می دهند.
ماهواره های مخصوص مشاهده زمین به منظور تهیه نقشه و بررسی کلیه منابع سیاره زمین و تغییرات ماهیتی چرخه های حیاتی در آن ، طراحی و ساخته می شوند. این ماهواره ها دائما در شرایط تحت تابش نور خورشید مشغول عکس برداری از زمین با نور مرئی و پرتوهای نامرئی هستند. محققان به کمک این ماهواره ها، معادن و مراکز منابع در زمین را مکان یابی و ظرفیت آنها را مشخص می کنند. همچنین این ماهواره ها می توانند به مطالعه بر روی منابع آبهای آزاد و یا مراکز ایجاد آلودگی و تاثیرات آنها و یا آسیب های جنگل ها و مراتع بپردازند
ماهواره های تاسیسات نظامی مشتمل از ماهواره های هواشناسی ، ارتباطی ، ردیاب و مشاهده زمین می باشند که برای مقاصد نظامی به کار می روند . برخی از این ماهواره ها که به ماهواره های جاسوسی نیز شهرت دارند قادر به تشخیص دقیق پرتاب موشکها ، حرکت کشتی ها در مسیر های دریایی و جابجایی تجهیزات نظامی در روی زمین می باشند.
ماهواره در یک مسیر بسته که آن را مدار ماهواره مینامند، به دور زمین در گردش است. این مسیر ممکن است دایرهای یا بیضی شکل بوده و مرکز زمین در مرکز این مسیر یا در یکی از کانونهای بیضی آن قرار داشته باشد. ماهواره درصورتی که تحت تاثیر نیروهای گرانشی دیگری قرار نگیرد، همواره درصفحهای به نام صفحه مداری به گردش خود به دور زمین ادامه میدهد. حرکت این صفحه مداری به پریود مدار و زاویه صفحه با صفحه استوا بستگی دارد. اگر این زاویه صفر باشد، صفحه مداری منطبق بر صفحه استوایی زمین میشود.
عموما ماهوارهها بروی چهار نوع مدار ذیل که بستگی به نوع کاربرد ماهواره دارد، قرار میگیرند:
پائین ترین مداری که ماهواره ها میتوانند در آن قرار بگیرند، مدار پائین یا (LEO)
می باشد. ارتفاع این نوع ماهوارهها از سطح زمین بین ۳۲۰ تا ۸۰۰ کیلومتر است. مسیر حرکت این ماهوارهها از غرب به شرق و همجهت با دوران زمین بدور خود است.
بدلیل نزدیکی فاصله این نوع ماهوارهها از سطح زمین، سرعت حرکت این ماهوارهها خیلی بیشتر از سرعت دوران زمین بدور خود است. گاهی سرعت این نوع ماهوارهها به ۲۷۳۵۹ کیلومتر در ساعت نیز میرسد. با این سرعت، این نوع از ماهوارهها میتوانند در هر ۹۰ دقیقه، یک دور کامل بدور زمین بگردند. برخی از ماهوارههای هواشناسی، ماهوارههای سنجش از دور و ماهوارههای جاسوسی از این نوعاند.
ماهوارههای مدار قطبی به نوعی از ماهوارههایی گفته میشود که مسیر مدار حرکت آنها عمود بر خط استوا و مسیر دوران از قطبهای شمال و جنوب میگذرد.
بعضی از ماهوارههای هواشناسی و ماهوارههای سنجش از دور از این نوعاند.
یک ماهواره در مدار هم گردش و یا مدار سنکرون استوایی دقیقا در بالای خط استوا به گردش در می آید. ارتفاع این مدارحدود ۳۵۷۸۸ کیلومتر بوده و زمان چرخش کامل یک ماهواره در این مدار برابر با ۲۴ ساعت می باشد، که دقیقا برابر چرخش یک دور کامل زمین به دور خود است.
از آنجا که زمین و ماهواره در یک جهت در حال گردش بوده مکان یک ماهواره در این مدار از دید ناظران زمینی همواره ثابت بنظر می رسد. بدلیل فاصل زیادی که ماهواره های هم گردش از زمین دارند محدوده پوشش این ماهوارها در روی زمین بسیار وسیع و گسترده خواهد بود. کلیه ماهوارههای مخابراتی و تلویزیونی در این مدار قرار دارند.
مدار GEO به افتخار پروفسور ارتور کلارک با نام کلارک اربیت Clark Orbitنامگذاری شده است.