عليرغم پيشرفتهاي گستردهاي كه در علم پزشكي حاصل شدهاست، ارائه خدمات بهداشتي - درماني بصورت فراگير، با كيفيت مطلوب، در كوتاهترين زمان، براي همه طبقات جامعه و در تمام مناطق از مسائل مهم در همه كشورها و حتي كشورهاي پيشرفته است . امروزه خدمات درماني در جهان بصورت يكنواخت توزيع نشده است و حدود 10 درصد مردم جهان به 90 درصد خدمات درماني دسترسي دارند. افرادي كه در روستاها و نقاط دورافتاده زندگي ميكنند، نسبت به ساكنان شهرهاي بزرگ، به سطوح پائينتري از اين خدمات و معمولاً با تاخير بيشتري دسترسي دارند. سالانه در جهان 11 ميليون كودك بدليل عدم دسترسي به خدمات بهداشتي - درماني اوليه از بين ميروند. درحاليكه با آموزشهاي ساده و روشهاي ابتدائي 7 ميليون نفر از اين كودكان ميتوانند به زندگي خود ادامه دهند ][2. طبق گزارشهاي سازمان جهاني بهداشت1 رشد جمعيت افراد كهنسال2 درسالهاي آتي روند صعودي خواهد داشت. تحقيقات نشان ميدهد كه تا سال 2030 ميلادي در كشورهاي پيشرفته افراد بالاي 65 سال حدود 30 درصد كل جامعه را تشكيل ميدهند. در سال 2050 ميلادي در ايران 20 درصد جمعيت را افراد بالاي 60 سال تشكيل خواهند داد ][3. اين افراد نسبت به ميانسالان و جوانان به مراقبت بيشتري نياز دارند. بنابراين در سالهاي آينده بايد حجم قابل توجهي از خدمات درماني به اين گروه از جامعه اختصاص يابد. ارائه خدمات بهداشتي- درماني به معلولين، بيماران خاص و مراقبتهاي ويژه پس از جراحي هزينه هاي زيادي بر اين گروه تحميل ميكند كه براي كاستن از اين هزينه ها بايد از روش جديدي استفاده كرد. ارائه خدمات درماني در كوتاهترين زمان در مواقع بحرانهاي طبيعي مانند سيل و زلزله يا در زمان جنگ از جمله ضرورتهاي كمك رساني ميباشد، كه مسائل آن هنوز بطور كامل برطرف نشدهاست. جامعه جهاني سالها با همه اين مسائل روبرو بوده است و راه حل آن را امروزه بايد در فناوريهاي جديد جستجو كرد. توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات (ict)3 ابزارهاي جديدي دراختيار قرار داده است كه ميتوان از آنها براي برطرف كردن اين مشكلات استفاده كرد. ابزارها و كانالهاي جديد مخابراتي مانند فيبرنوري، تلفنهاي همراه و ارتباطات ماهواره اي، امكان ارائه خدمات جديد انتقال داده مانند انتقال صدا، تصوير، متن و امكان تبادل داده ها با حجم زياد، در زمان اندك و با كيفيت قابل قبول را فراهم كرده است. فناوري اطلاعات نيز خدمات جديدي مانند شبكه اينترنت، برگزاري كنفرانسهاي ويديويي و كنترل دسترسي به منابع اطلاعاتي را بوجود آورده است ][4 ][5. استفاده از اين ابزارها و خدمات ميتواند به سادگي مكالمه تلفني دو پزشك با يكديگر يا پيچيدگي برگزاري كنفرانس ويدئويي از طريق ماهواره در دو كشور مختلف باشد ][6.
بكارگيري تجهيزات مبتني بر فناوري اطلاعات و ارتباطات براي ارائه خدمات بهداشتي - درماني، سلامت الكترونيكي4 ناميده ميشود. سازمان جهاني بهداشت سلامت الكترونيكي را بكارگيري فناوري اطلاعات و ارتباطات در جهت سلامت تعريف كرده است. از آنجائيكه انتقال اطلاعات بيماران توسط فناوري ارتباطات بصورت الكترونيكي صورت ميگيرد، پرونده سلامت الكترونيكي5 (ehr) زيربناي ارائه خدمات سلامت الكترونيكي قرار گرفته است . كاربردهاي سلامت الكترونيكي طيف وسيع خدمات سلامت الكترونيكي به چهار سطح تقسيم ميشود. سطح اول، خدمات بهداشت عمومي، برنامهريزي طب پيشگيري، آموزش دستاندركاران بهداشتي- درماني، بيماران و عموم افراد جامعه است. در سطح دوم ارائه خدمات پزشكي و درمان بيماريها مورد نظر است. سطح سوم شامل ارائه خدمات توانبخشي، بهداشت سالمندان، پرستاري و مراقبتهاي پزشكي در منازل6 ميباشد. سطح چهارم، خدمات جانبي مربوط به امر درمان و بهداشت است كه از جمله به تهيه دارو با استفاده از فناوري ict و امور بيمه ميتوان اشاره كرد .خدمات ارائه شده در سطح اول بيشتر جنبه اطلاع رساني و آموزشي دارد. ايجاد سايتهاي اطلاعرساني و آموزشي در محيط اينترنت، ارائه كنفرانسهاي از راهدور، آموزش دانشجويان دانشگاهها، ارائه دروس از طريق اينترنت، نمايش زنده اينترنتي بخشهاي عملي درمان، برگزاري دوره هاي بازآموزي، ارائه نشريات علمي و جديدترين اطلاعات پزشكي و درماني از خدمات اين سطح محسوب ميشود. ارائه برخي از اين خدمات نياز به تجهيزات كمتري دارد و پياده سازي آن در زمان كوتاهتري انجام ميشود و بازده زودتري خواهد داشت. به همين علت در برخي كشورها مانند پاكستان در ابتداء پروژههاي سلامت الكترونيكي از نوع آموزشي و اطلاع رساني بوده است. عليرغم سهولت طراحي و پيادهسازي، اين خدمات از اهميت قابل توجهي برخوردار است. بطور مثال طراحي سايت اينترنتي براي آموزش روشهاي مقابله با بيماريهاي واگيردار جديد مانند آنفلوانزاي پرندگان و آشنايي با روشهاي جديد درمان آنها اهميت زيادي خواهد داشت. بخش قابل توجهي از فعاليتهاي سازمان جهاني بهداشت (مانند ايجاد سايتهاي اطلاع رساني و مراكز آموزش از راهدور) نيز در همين زمينه انجام گرفته است. اطلاع از درمانهاي ساده ميتواند علاوه بر كاهش نياز به پزشك، در موارد فوريتي منجر به نجات جان بيمار شود. ][1. سطح دوم مربوط به فعاليتهاي درماني است. در اين سطح خدمات مشاوره پزشك-پزشك، مشاوره پزشك- بيمار، تصميمگيري در مورد نوع بيماري و انتخاب روش درماني7، سنجش پارامترهاي فيزيولوژيكي بيمار از راه دور 8، اجراي درمان (مانند جراحي از راه دور)، پيگيري درمان و نظارت بر نحوه درمان ارائه ميشود ][4 ][5. اين سطح از خدمات، پزشكي از راهدور9 ناميده ميشود. راه اندازي مراكز درماني در مناطق دورافتاده و آسيب ديده از حوادث طبيعي و مناطق جنگي، ارائه خدمات مشاوره به پزشكان و خدمات درماني به بيماران از ديگر فعاليتهاي قابل ارائه در اين سطح است.
ارتباط بين كاربران (پزشك يا بيمار) در يك سامانه پزشكي از راهدور به شيوههاي زير قابل انجام است.
الف) ارتباط بصورت همزمان (بلادرنگ) - در اين روش, ارتباط ميان كاربران بصورت برخط10 يا بلادرنگ انجام ميگيرد. پهناي باند موجود سرعت و كيفيت ارتباط را تعيين ميكند. كيفيت خطوط ارتباطي، امكان ارسال و دريافت اطلاعات فردي و پزشكي در قالب دادههاي متني، صوتي و تصويري (با بزرگنمايي قابل قبول) را فراهم ميآورد.
ب) ارتباط بصورت غير همزمان (ذخيره و ارسال11) - در مواقعي كه امكان برقراري ارتباط همزمان وجود نداشته باشد، تبادل دادهها به روش ذخيره و ارسال صورت ميگيرد. در اين روش ابتدا دادههاي مورد نظر ذخيره شده و پس از برقراري ارتباط، نسبت به ارسال آنها به نشاني مقصد اقدام ميشود. تاخير زماني ارسال داده و دريافت پاسخ از ويژگيهاي اين روش است.
همچنين تعاملات اصلي كاربران در سامانههاي پزشكي از راهدور نيز به دو طريق قابل انجام است.
الف) ارتباط مستقيم بيمار و پزشك - در اين روش بيمار از طريق يك كامپيوتر پس از اتصال به سامانه و تعيين نوع درخواست خود، به پزشك مربوطه معرفي و به انجام مشاوره و يا پيگيري درمان خود ميپردازد. در سطح پيگري درمان و مشاوره بصورت ساده سامانه داراي ساختار چندان پيچيدهاي نخواهد بود. اما در صورتي كه قرار باشد مشاوره به يك طرح درماني منجر شود, علاوه بر زيرساخت عمومي، سامانه به لوازم و امكانات جانبي ديگري نياز دارد، كه از جمله ميتوان به تجهيزات پزشكي قابل بكارگيري توسط بيمار (و در صورت امكان قابل كنترل از راهدور توسط پزشك) اشاره كرد.
ب) ارتباط بيمار از طريق مركز درماني با پزشك - در اين روش پزشك حاضر در مركز درماني به سامانه متصل ميشود و با دريافت دادههاي پزشكي بيمار و ورود آنها به سامانه ، با پزشك مورد نظر ارتباط برقرار ميكند. مزيت اين روش آن است كه مركز درماني ميتواند با تجهيزات معمول نيز دادههاي مربوط به علائم باليني و آزمايشات درخواستي را جمع آوري كرده و ارسال كند. اين روش براي استفاده از مشاورههاي تخصصي كه معمولاً مراكز درماني فاقد آن است قابل پيادهسازي است، نياز به آموزش بيماران ندارد و هزينه كمتري براي بيماران خواهد داشت.