نماز جمعه، نمازی است که مسلمانان هر جمعه، اول ظهر و به جای نماز ظهر بر‌گزار می‌کنند. این نماز باید حتماً به صورت جماعت خوانده شود و به تنهایی نمی‌توان آن را خواند.

نماز جمعه دو رکعت است و دو قنوت مستحبی دارد، یکی در رکعت اول، قبل از رکوع و دیگری در رکعت دوم، پس از رکوع. خواندن دو خطبه، توسط امام جمعه، قبل از نماز، واجب است. ترتیب اعمال در نماز جمعه بدین شرح است: تکبیرةالاحرام، حمد و سوره، قنوت، رکوع، دو سجده، حمد و سوره، رکوع، قنوت، دو سجده، تشهد و سلام.

تا پیش از آنکه انصار، روز جمعه را جمعه بنامند، این روز «یوم العروبه» نامیده می‌شد. پیامبر اسلام در راه هجرت به یثرب که پس از ورودش «شهر پیامبر» یا «مدینة النبی» نامیده شد، در محله‌ای به نام قبا توقف کرد تا علی بن ابیطالب و فاطمه زهرا و تعدادی از مسلمانان به او بپیوندند.

پیامبر اسلام که روز دوشنبه وارد محله قبا شده بود، تا روز پنجشنبه با مردم آن قبیله نماز گزارد و همراه آنان، نخستین مسجد اسلام را بنا کرد. سپس روز جمعه، به سوی مدینه حرکت کرد و در وادی «رانوناء» همراه مردم مدینه «نخستین نماز جمعه» را، اقامه کرد.

او سپس به قبا بازگشت و همچنان منتظر علی و فاطمه و دیگر پیروانش ماند. از آن پس و تا پایان عمر پیامبر اسلام، نماز جمعه، برنامهٔ هفتگی مسلمانان شد.

در آیات ۹ و ۱۰ سورهٔ جمعه در قرآن چنین آمده است:

ای کسانی که ایمان آورده‌اید چون برای نماز جمعه ندا درداده شد به سوی ذکر خدا بشتابید و داد و ستد را واگذارید اگر بدانید این برای شما بهتر است و چون نماز گزارده شد در [روی] زمین پراکنده گردید و فضل خدا را جویا شوید و خدا را بسیار یاد کنید باشد که شما رستگار گردید

پبامبر اسلام، نماز جمعه را «حج مساکین» دانسته و آنرا «موجب آمرزش گناهان» شمرده است. آمده است که موسی کاظم از روز پنجشنبه خود را آمادهٔ نماز جمعه می‌کرده است.

از علی بن ابیطالب نقل شده است که «چنانچه غذا و دوایی سبب ضعف در شما می‌شود از خوردن آن قبل از نماز جمعه خودداری کنید تا مبادا از شرکت در نماز جمعه محروم شوید.» و «کسانی زودتر به بهشت می‌روند که زودتر در نماز جمعه حاضر شوند.» جعفر صادق می‌فرماید: «یاران پیامبر، از روز پنجشنبه برای جمعه آماده می‌شدند چرا که جمعه (به خاطر کارهایی که دارد) وقت تنگ است.» سید محمد جواد غروی نماز جمعه را بر اساس آیات سوره جمعه واجب عینی میداند و برای اثبات این مدعا در کتاب نماز جمعه یا قیام توحیدی هفته توضیح مفصل داده است

این نماز باید حتماً به صورت جماعت خوانده شود و به تنهایی نمی‌توان آن را خواند. حداقل تعداد افراد، برای برپایی نماز جمعه، پنج نفر می‌باشد، یعنی یک نفر امام، و چهار مأموم

در نماز جمعهٔ اهل تشیع، نمی‌توان نماز جمعهٔ دوم را در محدودهٔ نماز جمعه‌ای که خوانده می‌شود، بجا آورد. دلیل آن این است که نماز جمعه باشکوه بر‌گزار شود و اگر قرار باشد در یک شهر یا در یک محله چندین نماز جمعه بر‌گزار شود تفرقه و پراکندگی صورت گرفته و زمینهٔ وحدت و عظمت مسلمین از بین می‌رود بین دو نماز جمعه، حداقل باید یک فرسخ فاصله باشد در غیر این صورت نماز جمعه ای که دیرتر شروع شده باطل است

ولی در نماز جمعهٔ اهل تسنن، نماز جمعه در هر شهر می‌تواند در هر مسجدی بر‌گزار شود و هر شخص مورد تایید یک مسجد، می‌تواند امام جمعهٔ آن مسجد شوداهل تسنن نماز جمعه را واجب می دانند ولی بیشتر مراجع شیعه آن را در زمان غیبت امام، مستحب می دانند. سید محمد جواد غروی نماز جمعه را واجب عینی می‌داند یعنی به جای نماز ظهر روز جمعه حتماً باید نماز جمعه اقامه شود. و این حکم صریح خداوند است در سوره جمعه و نیز سنت قطعیه. نماز عیدین (فطر و قربان) را هم جزو نمازهای واجب می‌شمرد

در نماز جمعه مستحب است در رکعت اول پس از سورهٔ حمد، سورهٔ «جمعه» و در رکعت دوم پس از سورهٔ حمد، سورهٔ «منافقون» خوانده شود.

نخستین نماز جمعه در ایران

نخستین نماز جمعه در ایران در ۵ مرداد ۱۳۵۸ به امامت محمد صادقی تهرانی در دانشگاه تهران و شریف و متعاقباً آیت الله طالقانی بر‌گزار شد.البته قبل از آن هم آیت‌الله حاج آقا رحیم ارباب چرمهینی در اصفهان نماز جمعه برپا می کرده است. ایشان نماز جمعه را در منزل اقامه می کردند. تا این که در سال ۱۳۱۴ شمسی به درخواست سید محمد جواد غروی نماز جمعه در منزل ایشان اقامه شد.

مکان برگزاری نخستین نماز جمعه در ایران در زمین فوتبال، دانشگاه تهران بر‌گزار شد و از آن پس این مکان به مکان دائمی برگزاری نماز جمعه و هم‌چنین نماز عید فطر تبدیل شد.

مخاطبان نماز جمعه، افرادی هستند که از سر تعهد دینی و شرعی در نماز جمعه شرکت مى کنند و ارتباط بین خطیب و نمازگزاران، ابزارگرایانه و سودجویانه نیست و از این رو گرایش مخاطبان بر اساس صداقت و اعتماد است. از لحاظ مکانی نیز معمولاً مخاطبین رسانه نماز جمعه را مخاطبین محلی و شهری تشکیل مى دهند و در بُعد مکانی تعداد مطلق مخاطبین مهم نیست بلکه آن چه اهمیت دارد، تراکم انتشار یا بُرد رسانه در محدودۀ جغرافیایی مورد نظر است.

از بُعد زمانی چون مخاطبان هفته‌ای یک بار در نماز جمعه شرکت مى کنند، بهتر است محتوای نماز جمعه به گونه‌ای باشد که مخاطبان در طول هفته درگیر محتوای پیام‌ها باشند و از محتوا دور نشوند.

گردانندگان باید توجه کنند که حضور مردم را در نماز جمعه به صورت یک عادت پایدار و مستمر درآورند؛ چون چنانچه بتوان بر تعداد و کمیت نمازگزاران به عنوان مخاطبین رسانه افزود، امکان بیشتری برای سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی برای افزایش سطح کیفی نیز وجود دارد.

خطیب جمعه برای تأثیرگذاری بیشتر باید در عمل به مخاطب خود نشان دهد متخصص است و هدف از پیام‌ اقناعی وی، نفع شخصی یا گروه پیام‌دهنده نیست.