جهت سفارش اینجا کلیک کنید 
موتور جستجوی پیشرفته مقالات و تحقیقات و ...
فرار مغزها که عموماً به منزلۀ مسئله ای اجتماعی تعریف می شود ، بیانگر این واقعیت است که افراد دارای استعداد علمی ، اقتصادی ، مدیریتی ، فکری یا سیاسی باتوجه به شرایط محیط اجتماعی از جمله کمبود امکانات و تسهیلات ، ضعف در نظام آموزشی و دانشگاهی ، بی اعتنایی به تولیدات و یا ایده های علمی ، فقدان نظام جذب و تقویت دستاوردها و نظرات خلاقانه ، مشکلات در تأمین مالی ، یا کم توجهی به سرمایه گذاری داخلی در حمایت از طرح های پژوهشی و علمی یا به لحاظ تنگناهای فرهنگی ، سیاسی یا ایدئولوژیکی ، اقدام به مهاجرت دائمی یا موقت از کشور خود می-کنند. پس از مهاجرت ممکن است که ارتباط یا مشارکت علمی چنین افرادی با جامعۀ خود حفظ یا قطع شود. به عبارت دیگر ، اینکه آیا فرد مهاجرت کننده جذب جامعۀ جدید می شود و روابط خود را با جامعۀ مبدأ قطع می کند یا اینکه پس از مهاجرت ، بر جامعۀ پیشین تأثیرگذار (پایدار یا موقت) است ، می تواند تبعات و پیامدهای متفاوتی به همراه داشته باشد. سازمان ملل ، مهاجرت بیش از یک سال به خارج از کشور را به منزلۀ «مهاجرت بین المللی» تعریف کرده است (سازمان ملل ، 1998: 4 و 5). یونسکو مهاجرت افراد ماهر را روندی اساسی در بین سایر الگوهای مهاجرت اعلام کرده است که منشأ مهمی برای نگرانی کشورهای کمتر توسعه یافته نسبت به تبعات آن در زمینۀ توسعۀ اقتصادی و انسانی است. همچنین فرار مغزها توسط سه نیروی محرک یعنی دولت ها ، بازارها و مردم هدایت و به جلو رانده می شود (www.unesco.org). شرایط اجتماعی حاکم بر جوامع درحال توسعه و برخی از ضعف های علمی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی آن ها ، پدیدۀ فرار مغزها را به مسئلۀ مهم اجتماعی تبدیل کرده و به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر روند پیشرفت و توسعۀ کشور تأثیرگذار بوده است. به همین دلیل ، مهاجرت به سمت کشورهای غربی و توسعه یافته است ؛ البته در کشورهای غربی هم به ویژه در پی جنگ های جهانی و جنگ سرد ، مهاجرت نخبگان رخ داده است. مهاجرت اروپاییان به آمریکا در دهۀ 1960 به ویژه از انگلستان را می توان یک نمونه از چنین مهاجرتی دانست (نراقی ، 1350: 188 – 190). اصطلاح فرار مغزها نخستین بار در دهۀ 1950 در انگلستان توسط «انجمن سلطنتی بریتانیا» به دنبال مهاجرت بخشی از نیروهای کار و دانشگاه به خارج از این کشور به کار گرفته شد (مک کی ، 1969: 32). تعابیر دیگری نیز برای پدیدۀ فرار مغزها مطرح شده است که به اعتبار نوع نگرش به این مسئله از اصطلاحات متفاوتی استفاده شده است ؛ رانش مغزها ، جذب مغزها ، شکار مغزها ، سرریزشدن مغزها ، صدور مغزها ، چرخش مغزها ، بازگشت مغزها و اشتراک مغزها از آن جمله است. اصطلاح فرار مغزها نشان دهندۀ شدت میزان مهاجرت نخبگان است. به هرحال پدیدۀ مهاجرت نخبگان سبب انتقال و از دست دادن نیروی انسانی متخصص و ماهر می شود. از طرف دیگر ، سهم پیشرفت کشورهای توسعه یافته از این پدیده ، توسعۀ بیشتر و افزوده شدن به شکاف میان جامعۀ میزبان و جامعۀ صادرکننده (کشورهای درحال توسعه) خواهد بود. مک کنزی مسئلۀ مزبور را جنگ و رقابت بر سر به دست آوردن استعدادها نامیده است (توکل ، 2011). اسکلدون معتقد است که موج جدیدی از مهاجرت ها از دهۀ 1960 تاکنون ، کشورهای آسیایی را دربرگرفته است که پنج طیف دارد: مهاجرت برای اقامت ، دانشجویان ، نیروی کار ، نیروی کار ماهر و پناهندگی (اسکلدون ، 1991).
«فرار مغزها» یا به تعبیر بهتر «مهاجرت نخبگان» موجب انتقال سرمایه های انسانی از کشورهای عقب-مانده به سمت دنیای توسعه یافته می شود (علاءالدینی ، 1381). این پدیده نخستین بار در دهۀ 1960 به صورت مهاجرت اندیشمندان و متخصصان کشورهای درحال توسعه به ایالات متحدۀ آمریکا ، کانادا و اروپای غربی ظهور کرد.
مفهوم «مهاجرت» (Immigration) رفتن و جابه جایی از مکانی به مکان دیگر و اقامت کردن در جای دیگر از ابتدایی ترین رفتارهای بشری است. «مهاجرت» یعنی ، از موطن خود به جایی دیگر نقل مکان کردن و هجرت گزیدن. کسی را که از موطن خود به جای دیگر نقل مکان کند ، «مهاجر» گویند. (وحیدی ، 1364 ، ص 9) در تعریفی دیگر ، آمده است: «مهاجرت عبارت است از: تغییر دایمی و نیمه دایمی مسکن بدون هیچ محدودیتی در مورد فاصلۀ حرکت و ماهیت اختیاری و اجباری مهاجرت ، همچنین بدون هیچ گونه تمایزی بین مهاجرت داخلی و خارجی.» (معین ، ج3 ، واژه مهاجرت) در جامعه شناسی نیز از مهاجرت تعریفی خاصی ارائه شده است: مهاجرت حرکتی نسبتاً جمعی و دایمی از مکانی به مکان دیگر است که در این حرکت ، مهاجران براساس سلسله-مراتبی از ارزش ها ، یا هدف های با ارزش فرهنگی تصمیم به مهاجرت می گیرند. نتیجۀ این حرکت ، تغییر در نظام کنش متقابل مهاجران است.
در تعریف «فرار مغزها» و یا مهاجرت نخبگان اتفاق نظری وجود ندارد. برخی آن را «فرار مغزها» برخی «شکار مغزها» و برخی دیگر «ربودن استعدادها» می نامند. مغزها و به اصطلاح نخبگان ، نیروهای انسانی متخصص ، کارآمد ، ماهر و متفکر یک کشورند ؛ مخترعان ، مبتکران ، اندیشمندان و سایر افرادی که برخوردار از دانش فنی هستند. فرار مغزها نیز به مهاجرت ، اعم از جذب ، فرار و یا اعزام سرانجام ، عدم بازگشت افراد متخصص و کارآزموده از کشورهای درحال توسعه به سوی ملل و کشورهای صنعتی پیشرفته اشاره دارد. به عبارت دیگر ، فرار مغزها درواقع ، فرار سرمایه های انسانی است ؛ سرمایه هایی که با صرف هزینۀ گزاف به دست می آید و عبارتند از: علم ، تخصص ، تجربه ، توان ، سلامتی ، قابلیت ها و درنهایت ، انضباط که به وسیلۀ آموزش و بهداشت در نیروی کار ذخیره می شود و موجب افزایش بهره وری آن در تولید می شود. بنابراین منابع انسانی مانند دانشمندان ، مهندسان ، متخصصان ، نیروی کارا و منابع سازمانی و نهادی به عنوان سرمایه های انسانی تلقی می شوند و فرار این نیروها به آن معناست که جامعه از علم ، تخصص و مهارت های فنی آنان محروم می ماند. ولی این نیروها به دلایل گوناگون ، مهاجرت دایمی یا نیمه دایمی را به کشورهای دیگر ترجیح می دهند. (اسکوبی ، 4:1374)
«مهاجرت » پدیده جدیدی نیست. انسان همیشه در حرکت بوده و برای بدست آوردن غذا از یک نقطه به نقطه دیگر رفته است. پس از ساکن شدن آدمیان نیز این حرکت ادامه یافته ، اما علل و محرکهای آن تغییر کرده است. (وحیدی ، 1364 ص 11) این پدیده همانند سایر پدیده های انسانی ، واقعیتی است انکارناپذیر و غیرقابل تفکیک از زندگی بشر ، تحرّک و جابجایی جمعیّت قدمتی به درازای عمر بشر دارد و تا پایان زندگی او نیز با وی عجین خواهد بود. (اصلانی ، 47:1385)
مهاجرت نخبگان ، متخصصان یا نیروهای انسانی کارآفرین که در ادبیات مربوط به «فرار مغزها» تعبیر می شود ، نوع خاصی از مهاجرت است که برای تعیین حدود و ثغور آن نیاز به نگرشی دقیق و جامع در حوزه آن می باشد. فرار مغزها که عموماً با عنوان مهاجرت مغزها نام برده می شود از دو واژه جداگانه فرار و مغز تشکیل شده است و به راستی دو واژه فرار و مغز دارای چه تعاریفی هستند. امروزه ، به جای واژه فرار بیشتر از واژه مهاجرت استفاده می شود ، زیرا انسانی که مهاجرت می کند براساس فکر و اندیشه اراده می کند تا از مکانی به مکانی دیگر برود. درصورتی که فرار عموماً به نقل مکانی اطلاق می شود که سریع و ناگهانی و بدون برنامه ریزی و به دلیل رهایی از خطر صورت می گیرد و عموماً برگشت به آن مکان خطرآفرین میسر نخواهد بود [تغییر مکان دائمی یا یک طرفه]. لذا واژه مهاجرت در کنار واژه فرار مغز تعریفی کارشناسانه را می طلبد. اورت لی تعریفی جامع از مهاجرت را به-صورت زیر بیان می کند. (بهادری نژاد ، 1380)
مهاجرت عبارت است از: تغییر دایمی یا نیمه دایمی مسکن ، بدون هیچ محدودیتی در مورد فاصلۀ حرکت و ماهیت اختیاری یا اجباری مهاجرت و همچنین ، بدون هیچ گونه تمایزی بین مهاجرت داخلی و خارجی [2]. تعاریف دیگری از مهاجرت به نام مهاجرت داخلی و مهاجرت بین المللی وجود دارد ، مهاجرت بین المللی به نقل مکانی اطلاق می شود که ضمن عبور از مرزهای سیاسی برای مدتی بیش از یک سال ، محل اقامت تغییر کند ؛ این تعریف از دیدگاه کاربردی و عملیاتی است و هیچ گاه رفت وآمد کارگران مرزی و افراد محلی را که به آن طرف مرزها می روند ، دربرنمی گیرد. اما از دیدگاه اداره امور اجتماعی سازمان ملل متحد به کسانی مهاجر اطلاق می شود که:
لذا از این دیدگاه مهاجر به کسی اطلاق می شود که در جستجوی شغلی دایمی ، فصلی یا موقت در سطح جغرافیا جابه جا شود. (ساروخانی ، 1370)
افراد یا کارگرانی هستند که با درک این نکته که فقط برای مدت کوتاهی در آن کشور مشغول به-کار خواهند بود ، مهاجرت کرده اند. امروزه ، تعداد زیادی از کارگران قراردادی را می توان یافت که به صورت کارگر ساده یا نیمه ماهر از کشوری به کشور دیگر نقل مکان می کنند.
این مهاجران افرادی با تحصیلات عالی یا آموزش دیده هستند که مهارت های آنان به سادگی از کشوری به کشور دیگر انتقال می یابد. این طبقه بندی بعضاً می تواند سطوح دانشگاهی یا دانشجویانی را که از طریق نظام آموزشی وارد کشور مقصد می شوند شامل شود.
افرادی هستند که یا به طور غیرقانونی یا پس از خاتمه اعتبار ویزایشان در کشور مقصد ماندگار شده-اند. عموماً به این افراد «کارگران بدون هویت» یا در مقام خصمانه تر «غریبه های غیرقانونی» می-گویند.
افرادی که زادگاه خود را به منظور گریز از خطر ترک می کنند و این نقل مکان بیشتر جنبه سیاسی دارد و یا عنوان پناهندگان سیاسی است و رقم چشمگیری از مهاجران بین المللی را پناهندگان تشکیل می دهند. یکی دیگر از تعاریفی که ما را به مقصود اصلی نزدیک می کند ، واژه مهاجرت منفی است. مهاجرت زمانی آفت اجتماعی تلقی می شود که میزان مهاجرت از داخل به خارج در مدت یک-سال بیش از مهاجرت از خارج به داخل باشد. علاوه بر بعد کمی قضیه ، توجه به چند نکته دیگر ضروری است: نخست اینکه بین مهاجر نیروی کار (کارگران) که یک پدیده عام است با مهاجرت نیروی نخبه و متخصص باید تفاوت قایل شد ، چراکه زمانی مهاجرت نیروی نخبه و متخصص به-عنوان یک پدیده منفی در مهاجرت تلقی می شود که در کشور مبدأ نیاز مبرم به تخصص آنها باشد. تعریف دیگری از مهاجرت وجود دارد که به علل اصلی مهاجرت می پردازد ، لذا می تواند تعریفی منطقی و عالمانه باشد که تمام دیدگاه های تخصصی کلمه مهاجرت را پوشش دهد.