حسادت، خاستگاه نابهنجارى هاى اجتماعى

پيچيدگى مسأله حسادت

ناآگاهى از نقش مثبت الهى، عامل ایجاد حسادت

مقدمه

حسادت اخلاقى است كه از سوى همگان زشت و ناپسند شمرده مى شود؛ و حتى كسانى كه خود هر ازگاهى دچار اين حالت مى شوند حسادت ديگرى به خود يا ديگران را ناپسند و دور از اصول اخلاقى مى شمارند. اين حالت در برخى به شكل حال و در ديگرى به شكل مقام ظاهر مى شود.به اين معنا كه برخى از انسان ها در يك فرآيند زمانى به علت عدم چيرگى بر نفس اماره خويش به بيمارى حسادت دچار مى شوند و توان مقابله روحى و روانى با آن را ندارند و اين حالت در آنان مقيم مى شود. عده اى ديگر هم به جهاتى ممكن است دچار حسادت شوند اما مهار و كنترل نفس اماره موجب مى شود تا به شكل بيمارى و مقام در آنان در نيايد.حسادت كه به معناى آرزوى زوال نعمتى در ديگرى است در حوزه روان شناسى اجتماعى واكنش هاى بسيار خطرناكى به همراه دارد. به گونه اى كه مى توان گفت خاستگاه بسيارى از نابهنجارى هاى رفتار فردى و جمعى مى تواند حسادت به شكل حال و يا مقام باشد. به اين معنا كه حسادت در حوزه اخلاقيات موجب مى شود تا شخص از درون دچار افسردگى و حقارت و خشم و مانند آن شود و از اين كه نعمتى را در ديگرى مى يابد ناخشنود شود و اين مسئله در روحيات وى تأثير سوء و زشت بگذارد؛به يقين بازتاب ها، كنش ها و واكنش هاى حسود در حوزه عمل اجتماعى سخت تر و زشت تر مى باشد و آثار آن در كاهش ضريب امنيت اجتماعى خود را نشان مى دهد. كنش هاى خطرناك و واكنش ها و رفتارهاى خطرساز چون آدم ربايى، اهانت، تهمت، تخريب، قتل و نابهنجارى هاى ديگر ريشه در حسادت دارداز اين رو بازخوانى حسادت در آموزه هاى قرآنى و توجه به تحليل قرآن در حوزه روان شناسى اجتماعى، مى تواند براى فهم مشكل و سازوكارهاى رهايى از آن مفيد و سازنده

حسادت، خاستگاه نابهنجارى هاى اجتماعى

حسادت مى تواند در حوزه اخلاق فردى و اجتماعى بازتاب ها و واكنش هاى متضاد و خطرسازى را بيافريند. قرآن به صراحت در جاهاى مختلف به اين مسئله توجه داده و با بيان مصاديق عينى و تأثيرات مخرب و زيانبار آن كوشيده تا شخص را براى رهايى از اين رذيلت اخلاقى و نابهنجارى زشت به تلاش و تكاپو وادارد. در تحليل قرآنى به خطرساز بودن حسادت نسبت به آدمى اشاره مستقيمى شده است. در آيه1 و 5سوره فلق، حسد را يكى از خطرهاى تهديدكننده آدمى مى شمارد و پناه جويى به خدا را براى محافظت از آن مطرح مى سازد و مى فرمايد: «قل اعوذ برب الفلق* ... *و من شر حاسد اذا حسد»(سوره فلق)اين آيه خطر حسادت را در هنگام اقدام عملى حسود، شديدتر ارزيابى مى كند؛ زيرا هنگامى كه شخص، حسادت را به عنوان يك واكنش روانى و روحى در خود پديد مى آورد تنها آرزوى زوال نعمتى از ديگرى را دارد ولى هرگاه از اين فراتر رود و خود مستقيم بكوشد تا نعمتى را از شخص زايل كند و يا از ميان بردارد در اين هنگام است كه رفتارهاى خطرساز و نابهنجارى هاى رفتارى را بروز مى دهد.حسادت تا زمانى كه روحى و روانى است تنها به شخص حسود آسيب مى رساند و او را دچار افسردگى و خودباختگى و حقارت و بى اعتمادى به خود مى كند و به گونه اى نهان و مخفى است اما زمانى كه وى را تحت كنترل و مهار خويش در آورد، به شكل نابهنجارى هاى رفتارى و و اكنش هاى عملى و اقدامات عينى بروز و ظهور مى كند كه در اين حالت بسيار خطرناك مى شود.

مشكلى كه در مساله حسادت وجود دارد اين است كه رفتارها و نابهنجار ى هاى شخص قابل شناسايى و رويت است ولى انگيزه هاى آن مخفى مى باشد. اشخاصى كه در معرض حسادت عملى قرار مى گيرند و يا ناظر اقدامات عملى حسود هستند نمى توانند تحليل درستى از علل و انگيزه هاى رفتارهاى نابهنجار و خطرساز شخص داشته باشند به ويژه آن كه شخص حسود در بسيارى از مواقع به جهت آن كه حسادت را امرى زشت و ناپسند مى شمارد و يا جامعه را نسبت به آن سخت و تند مى يابد رفتارهاى خويش را توجيه و انگيزه ها و علل ديگرى را براى رفتارهاى نابهنجار و خطرساز خويش برمى شمارد. به اين معنا كه هرگز به طور مستقيم به علت رفتار نابهنجار و خطرساز خويش اشاره نمى كند و آن را توجيه كرده و علل و انگيزه هاى واهى ديگرى را برمى شمارد. از اين روست كه مخفى و نهان بودن حسادت حسودان مساله را پيچيده و توان تحليل درست و بازسازى رفتارى را از ديگران مى گيرد.

قرآن حسادت را ازشرها و امور زشت و نابهنجارى مى شمارد كه از نظرى، خاص و ويژه است و از بدى ها و زشتى هاى ديگر به جهاتى مهم تر و قابل درنگ تر است. شايد يكى از علل ويژه بودن اين شر و زشتى، ويژگى مخفى بودن آن است كه امكان تحليل و داورى و بازپرورى را از مربيان و جوامع مى گيرد. (سوره فلق آيات 1 و2 و 5) قرآن در تحليل خويش به ابعاد هنجارى آن بيش تر توجه مى دهد و آيات بسيارى به اين مساله اختصاص دارد.زيرا ابعاد هنجارى و رفتارى آن نه تنها شخص را دچار خطر مى سازد. بلكه ديگرى و حتى جوامع را تهديد مي كند.پنهان بودن علل رفتارهاى نابهنجار برخاسته از حسادت، اين امر را تشديد مى كند و توان مقابله را از شخص و يا ديگرى مى گيرد و امكان بازسازى را از ميان مى برد. از اين رو قرآن حسادت را از صفات نكوهيده و زشتى بر مى شمارد و از همگان مى خواهد تا خود را از اين حالت و يا صفت رهايى بخشند.بسيار ديده شده است كه زن و مردى نسبت به نعمت و خيرى در دست ديگرى واكنش هاى منفى در گفتار و عمل خود نشان مى دهند. حسودان بيش تر واكنش خود را به شكل آرزو مطرح مى سازند و مى گويند اى كاش ما هم از فلان نعمت برخوردار بوديم و اگر ما اين نعمت را داشتيم چه ها كه نمى كرديم.قرآن کریم با اشاره به مساله مشيت و اراده و تقسيم نعمت ها در ميان بندگان و آفريدگان به اين دسته از انسان ها هشدار مى دهد كه چنين آرزويى را نكنند و بدانند كه براى هر كسى نصيبى از روزى و نعمت است كه از آن برخوردار مى باشند. بنابر اين آرزوى نعمتى كه در دست ديگرى است امرى نادرست و نكوهيده است و نمى بايست از سوى كسى طرح شود. چنانکه در قرآن مجید آمده است: «وَ لَا تَتَمَنَّوْاْ مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلىَ‏ بَعْضٍ لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِّمَّا اكْتَسَبُواْ وَ لِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ ممَِّّا اكْتَسَبنْ‏َ وَ سَْلُواْ اللَّهَ مِن فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ عَلِيمً»(سوره نساء آيه 32) تاكيد قرآن در سوره فلق براى پناه جويى به خدا به جهت در امان ماندن از شر حسود به ويژه در زمانى كه اقدام عملى براى به دست آوردن و يا زوال نعمت مى كند خود بيانگر آن است كه از نظر قرآن و تحليل آن تا چه اندازه حسادت به ويژه به شكل عملى آن زشت و حتى خطرساز است. درآيه 54 سوره نساء نيز از مردمان مى خواهد كه نسبت به عطا و فضل الهى به ديگران حسادت را پيشه خويش نكنند و از حسدورزى نسبت به ديگرى خوددارى ورزند كه امرى ناپسند است؛ «أَمْ يحَْسُدُونَ النَّاسَ عَلىَ‏ مَا ءَاتَئهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ ءَاتَيْنَا ءَالَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَ الحِْكْمَةَ وَ ءَاتَيْنَاهُم مُّلْكا عَظِيمً». درحقيقت استعاذه جويى به خدا و لزوم پناه بردن به خدا از شر حسودان كه حكم و دستورى الهى است خود بيانگر آن است كه اين حالت تا چه اندازه ناپسند و دور از اخلاقيات آدمى و صفات پسنديده انسانى است (سوره فلق آيات 1 و 5) در تحليل قرآنى، حسودان بدترين مخلوقات و آفريده هاى خداوندى هستند. به ويژه كسانى كه حسادت در ايشان به شكل مقام و صفت درآمده و درشكل اقدام عملى بروز و ظهور مى يابد.از اين رو از مردمان خواسته شده كه از چنين موجودات و افرادى كه شرارت حسادت جزو ذات و صفت دوم ايشان شده است به خدا پناه برند كه رفتارهاى زشت آنان را جز خداوند نمى تواند دفع كند.بخاطر نهان بودن شر حسادت است كه خداوند به پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دستور مى دهد كه براى رهايى از آسيب ها و خطرهاى آن به خدا پناه برد كه تنها او عالم به دل ها و اسرار مردمان است و مى تواند شر ايشان را به خودشان بازگرداند.