استان قزوین یکی از ۳۱ استان ایران است[۲] و در بخش شمال غربی این کشور واقع شدهاست.[۳] این استان با دارا بودن تنها ۱ درصد از مساحت کشور نزدیک به ۵ درصد در اقتصاد و تولیدات ایران نقش دارد.[۴] مساحت این استان حدود ۱۵٬۸۲۰ کیلومتر مربع است و با استانهای مازندران، گیلان، همدان، زنجان، مرکزی و البرز همسایهاست. این استان از استانهای لرزهخیز ایران است جمعیت استان قزوین بر پایه آمار سال ۱۳۸۵ برابر ۱٫۱ میلیون نفر است که از این شمار ۳۵۰٬۰۰۰ نفر ساکن شهر قزوین هستند. این استان از استانهای تاریخی ایران بوده و آثار باستانی زیادی را در خود جای دادهاست به طوری که ۱۱ درصد از آثار تاریخی ملی ثبت شده کشور در استان قزوین قرار دارد و از این نظر رتبه نخست را در ایران دارد.[۵] منطقه تاریخی رودبار الموت و شهرستان رودبار که تا سال ۱۳۷۳ با عنوان رودبار و الموت معروف بود، در قزوین واقع است. استان قزوین یکی از مناطق عمده تولید فندق، پسته، زغالاخته (درخت)، انگور و کشمش در ایران است.
در این نقشه شهر قزوین به انگلیسی: Kaswin ذکر شدهاست. نوشتههای باستانی یونان قزوین را با نام «راژیا» معرفی میکند و پس از آن در نوشتههای اروپایی این شهر با نام شهر باستانی «آرساس» و یا «آرساسیا» شناخته میشدهاست.[۶] اشکانیان قزوین را به نام مؤسس آن «اردپا» میخواندند؛ و ساسانیان نام این شهر را «کشوین» (یعنی سرزمینی که نباید از آن غافل شد) نهاده بودند. در برخی متون نام این شهر «قسوین» (یعنی شهری که مردمی پر صلابت و استوار دارد) ذکر شده است. به هر روی مورخان و باستان شناسان عصر حاضر قزوین را عربی شده «کاسپین» میدانند؛ و بر این باورند که قوم کاسپیها که در سواحل دریای خزر میزیستند به مرور کوچ کردند و شهر قزوین را بنا نهادند.[۷] و به همین دلیل است که در متون کهن عثمانی و عربی نام دریای خزر «بحرالقزوین» ذکر شدهاست.
دولت اسماعیلیه در سال ۴۸۳ (هجری قمری) با تسخیر قلعه الموت در قزوین پایهگذاری شد؛ و دوره فرمانروایی آن تا ۶۵۴ (هجری قمری) ادامه یافت. مرکز فرمان دهی اسماعیلیان شهر قزوین، و عمده فعالیت آنها مبازه با خلفای بنی عباس و قبایل مغول بود. حسن صباح به عنوان شاخصترین فرمانروای اسماعیلیان با انجام تبلیغات وسیع در بین کشاورزان و بینوایان توانست حوضه قدرت خود را تا سوریه کنونی گسترش دهد. سرانجام دولت اسماعیلیه پس از ۲۰۰ سال حکومت در قزوین با حمله هلاکو خان مغول از بین رفت.[۸]
شاه تهماسب صفوی به سال ۹۵۳ ه. ق به علت نزدیکی تبریز به مرزهای عثمانی و آسیب پذیر بودن این شهر و نیز دور بودن از خراسان و هجوم مداوم ازبکان به این شهر پایتخت را به قزوین انتقال داد؛ که این پایتختی تا سال ۱۰۰۶ ه. ق (به مدت نیم قرن) ادامه داشت.[۹] دشت قزوین از نظر پیشینه تاریخی، محصولات کشاورزی و گونههای جانوری، اهمیت اقتصادی و تاریخی بسیار مهمی در میان دشتهای ایران دارد. به گونهای که بسیاری از باستان شناسان ایرانی بر این باورند تمدن کشاورزی از دشت قزوین آغاز و سپس به شرق و قلب فلات ایران گسترش یافتهاست.[۱۰] به همین علت، این منطقه اولین دشت ایران است که دارای ردیف بودجه در کشور میباشد.[۱۱]
اطلاعات و شواهد زمینشناسی نشان میدهد محدودهٔ استان قزوین در طی دوران پالئوزوئیک و مزوزوئیک دچار تغییرات فراوانی شده است، اما حرکات کوهزایی اواخر دورهٔ ترشیاری شکل فعلی ارتفاعات، چالهها و دشت قزوین را تثبیت نموده است (کوهزائی آلپی)، سپس در دورهٔ کواترنر عوامل بیرونی چهره ناهمواریها و چالههای استان را متحول کرده است. با توجه به نقشه زمینشناسی استان قزوین، سازند دوران سوم زمینشناسی (سازندکرج) بیشترین پراکندگی را دارد. این زمینها به طورعمده از لاوا و توفهای آتشفشانی سبز رنگ تشکیل شده است. بعد از تشکیل اسکلت اصلی ناهمواریها و چالههای استان، فرسایش ارتفاعات و رسوب گذاری در نواحی پست به تدریج سبب تحول این چالهها و مناطق پست به خصوص دشت قزوین شده است. عملکرد گسلهای فراوان در شمال و جنوب استان سبب شد که دشت قزوین به عنوان یک چالهٔ ساختمانی نسبت به اطراف فرونشسته (گرابن) و با تغییرات آب و هوا و تبخیر آب دریاچه موجود در آن به تدریج رسوبات تبخیری در این دشت باقی بماند. (مناطق مرکزی)[۱۲]
دریاچه اوان به عنوان شاخصترین و بزرگترین دریاچه در استان قزوین شناخته میشود. طول این دریاچه در حدود ۳۲۵ و عرض آن در حدود ۲۷۵ متر بوده و عمق آن بین ۱ الی ۵ متر در نوسان است؛ آب دریاچه را چشمههای موجود در کف آن و نیز بارش باران و برف تأمین میکند؛ در تابستان این دریاچه یکی از تفرجگاههای زیبای قزوین بوده و امکانات قایقرانی، و ماهیگیری در پیرامون آن فراهم میشود؛ ضمناً این دریاچه در فصول سرد سال محلی برای مهاجرت پرندگانی همچون قو، غاز و مرغابی محسوب میشود.[۱۳] از دیگر دریاچههای استان قزوین میتوان به دریاچه شاه سفید کوه[۱۴] اشاره کرد که در ارتفاعات خشچال قرار دارد.
استان قزوین به علت قرار گیری در دامنههای سر سبز رشته کوه البرز دارای قلل مرتفع بسیاری است که از میان آنها سه قله به نامهای خشچال،[۱۵] به ارتفاع ۴۱۸۰ متر[۱۶] سیالان[۱۷] به ارتفاع ۴۳۵۰ متر[۱۸]و نگین قلههای البرز شاه البرز به ارتفاع ۴۳۰۰ متر[۱۹] از معروفترین، مرتفعترین و پر صعودترترین قلل استان قزوین میباشند.
استان قزوین دارای غارهای متعددی است که متعلق به دورههای مختلف زمینشناسی هستند؛ هریک از این غارها ویژگیهای خاص خود را دارند که از میان آنها میتوان به غار قلعه کرد با چهل میلیون سال قدمت (متعلق به دوره سوم زمینشناسی) از توابع بخش آبگرم،[۲۰] غار ولی گشنه رود متعلق به اواخر دوره زمینشناسی در بخش رودبار الموت،[۲۱] غار سفیدآب دارای چکیده و چکندههایی با قدمت ۲۵۰ تا ۲۹۰ میلیون سال (از نوع گل کلمی) در روستای سفیدآب،[۲۲] غار حاجت خانه آکوجان از زیارتگاههای مردم منطقه،[۲۳] غار یخی اِنگول در ۴۰ کیلومتری شمال غرب قزوین در روستای دینک[۲۴] و غارهای عباسآباد (از زیستگاههای انسانهای اولیه)[۲۵] اشاره کرد.
به طور کلی رودخانههای موجود در استان قزوین بنا بر حوزه آبریز به دو دسته تقسیم میشوند. در شمال قزوین دو رودخانهٔ طالقان رود و الموت رود پس از پیوستن به هم، رودخانه شاهرود را تشکیل میدهند که این رودخانه ۹۹۰ کیلومتر را در قزوین پیموده و نهایتاً به رودخانه قزل اوزن ملحق میشود؛ و در جنوب هم سه رودخانه خررود، ابهر رود و رودخانه حاجی عرب پس از آبیاری دشت قزوین به رودخانه کردان ملحق میشوند. علاوه بر رودخانههای ذکر شده، استان قزوین دارای رودخانههای کوچکی هم هست که همگی در دشت قزوین امحاء شده و سرانجام به رود شور تغذیه میشوند.[۲۶]
در روستای نیاق از توابع شهر قزوین صخرهای نسبتاً مرتفع قرار دارد که در دل این صخره حفرههای بزرگ توسط عوامل طبیعی ایجاد شدهاست. در داخل برخی از این حفرهها حوضچههایی مستطیلی شکل توسط ساکنان احتمالی حفر شدهاست. این حوضچهها به هنگام بارندگی از آب باران پر میشود.[۲۹] ساکنان محلی بر این باورند که محمد حنیفه در بالای این ایوان قصری ساخته بودهاست؛ که امروزه از این قصر به جز تکههایی سفالی چیزی باقی نیست.[۳۰]
استانداری استان قزوین از سه حوزه معاونت برنامه ریزی اداری و مالی، امور عمرانی و امور سیاسی و امنیتی که در جهت کنترل، نظارت، هماهنگی و رفع اختلافات ارگانهای دولتی ایفای نقش میکنند، تشکیل شدهاست. همچنین استانداری به عنوان یک نهاد نظارتی سطح بالا وظیفه رسیدگی به شکایات و نیز پاسخگویی به مردم در زمینه تخلفات واحدهای ذیربط را برعهده دارد. این نهاد به عنوان نماینده وزارت کشور نقش بسیار مهمی در زمینههای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و امنیتی و به عنوان نماینده دولت نقش مهمی در زمینه اقتصادی و عمرانی را در استان بر عهده دارد. هم اکنون فریدون همتی استاندار این استان است.[۳۱]