مقدمه

یکی از مهمترین وظایف مدیران در عرصه های مختلف, برنامه ریزی است. گرچه در ضرورت برنامه ریزی تردیدی نیست اما از آنجا که برنامه ریزی در زمینه های گوناگون, کاربردهای متفاوت دارید باید برای هر زمینه رویکری متناسب با آن داشت.عرصه ی فرهنگ به دلیل سر وکار داشتن با نگرش ها و ارزشهای گوناگون و در نتیجه عدم قطعیت در پیش بینی ها و دیدگاه، رویکرد خاصی را برای برنامه ریزی می طلبد که برنامه ریزی فرهنگی نامیده میشود تبیین رویکرد های خاص برنامه ریزی در عرصه فرهنگی، موضوع اصلی این کتاب را تشکیل می دهد.از آنجا که برنامه ریزی فرهنگی در سازمان های مردم نهاد و تشکلهای محلات با برنامه ریزی فرهنگی در سازمان ها و نهادهای توسعه یافته ی فرهنگی متفاوت است، در این نوشتار سعی شده با نگاهی ویژه به این سازمان ها و تشکل ها روایت خاصی از برنامه ریزی فرهنگی ارائه گردد تا از کاربردی مناسب برخوردار باشد. دستیابی به شیوه ی مطلوب برنامه ریزی فرهنگی روند مستمری است که این گونه تلاش ها آغازی برای آن به شمارمی آید. همچنین موفقیت در این عرصه جز با دریافت دیدگاه ها و تجارب دست اندرکاران عرصه ی فرهنگ به ویژه فعالان تشکل ها و سازمان های مردم نهاد میسر نخواهد بود.

برنامه ریزی فرهنگی

در فرهنگ دینی و ازدیدگاه اسلام، هدف انبیا کارکردی شدن فرهنگ است؛ یعنی تبدیل فرهنگ نظری و آرمانی به فرهنگ ملی و واقعی.بنابراین مجموعه ی آن چه از دین به عنوان فرهنگ استنباط می شود، جامعه را در تمام قسمت ها کارآمد می کند و این همان کارآمدی فرهنگ اسلامی است.بر مبنای این که جوامع انسانی دارای حیات اجتماعی و فرهنگی است، هر گونه تحول اجتماعی نیز باید با تکیه بر تغییر و تحول فرهنگی صورت گیرد. امام خمینی(ره) در این زمینه می فرماید:« فرهنگ باید متحول بشود و تحول می خواهد. بزرگ ترین تحول باید در فرهنگ بشود؛ برای این که بزرگ ترین مؤسسه ای است که ملت را یا به تباهی می کشد یا به اوج عظمت و قدرت می کشد».تاریخچه ی برنامه ریزی فرهنگی را تا یونان باستان می توان دنبال کرد. افلاطون در کتاب جمهوری ، هدایت فرهنگی جامعه را به سوی مسیرهای از پیش تعیین شده ، وظیفه ی دانایان و حکما می داند. در مقابل ، ارسطومعتقد است وظیفه ی حکومت ایجاد زمینه و بستر مناسب برای بروز فضیلت و نیکی در مردم است.به طور کلی آرمان شهر گرایی مبتنی بر ایجاد جامعه ای با فرهنگ مطلوب است.تأثیرگذاری فعالیت های فرهنگی منوط به تنظیم و جهت گیری تمامی تلاش ها و منابع به سوی اهداف مشترک فرهنگی است و براین اساس برنامه ریزی به عنوان مهم ترین وظیفه ی مدیریت فرهنگی مطرح می شود برنامه ریزی برای نیل به توسعه ی فرهنگی مستلزم درکی صحیح از توسعه ی فرهنگی است و این مهم جامه ی عمل نمی پوشد مگر این که پیش از آن موارد زیر حاصل شود:

1- ارزش و اهمیت توسعه ی فرهنگی در برنامه های درازمدت اقتصادی و اجتماعی روشن گردد.

2-برنامه ریزان توسعه به هدف های جامعه توسعه، به ویژه اهدافی که به رشد فرهنگی مربوط می شود،توجه کنند.

3- تلاشی همه جانبه برای درک ظرفیت های فرهنگی و تأکید بر نقش فلسفه، علم، هنر، ادب و اندیشه در توسعه و نیز ایجاد فضایی مطلوب برای توسعه ی اجتماعی و اقتصادی صورت گیرد.

4- به نقش مشارکت همگانی اعم ازمشارکت احساسی، روحی، فکری و عملی توجه شود و زمینه های فرهنگی مساعد برای رشد شخصیت خلاقیت و نوآوری، جمع گرایی و کارتشکلی فراهم شود.بر این اساس، برنامه ریزی فرهنگی نیز به نوبه ی خود باید متکی بر سیاست گذاری صحیح وتعین راهبردهای مؤثر فرهنگی باشد.امروزه به برنامه ریزی فرهنگی(یا به عبارت دیگر فعالیت عقلانی و سازمان یافته برای حل مسائل فرهنگی یک جامعه، از طریق ایجاد تغییرات آگاهانه در ساخت یا کارکرد فرهنگ)، حتی بیش از خود نظریات فرهنگ توجه قرار می شود. این رویکرد، مسأله ی نخبه گرایی فرهنگی را بیش از پیش در چشم انداز قرارداده است.سخن اصلی نظریه پردازان این است که بدون وجود یک هدایت فرهنگی و اجتماعی ، جوامع مدرن از هم خواهند گسیخت.

ویژگی های برنامه ریزی فرهنگی

هرچند اصول برنامه ریزی در زمینه های مختلف یکسان است، اما شیوه ی تحقق آن می تواند متناسب با هر زمینه متفاوت باشد. این تفاوت به ویژه در زمینه ی فرهنگی برجستگی بیشتری دارد.
مهم ترین تفاوت برنامه ریزی فرهنگی شامل این موارد است:

1- به دلیل گستردگی عرصه ی فرهنگ(شمول فرهنگ بر اندیشه ها، باورها،هنجارها، رفتارها و...) هدف گذاری منسجم فرهنگ بسیار دشوار است.

2- با توجه به تعدد و تنوع عوامل تأثیرگذار در عرصه ی فرهنگ، حتی برای اهداف مشخص فرهنگی نیز، فرآیند و روش های مشخص و تعریف شده ای وجود ندارد و به جای آن لازم است طیفی از روش ها و فرآیندهای مختلف مد نظر قرار گیرد.

3- با توجه به میان رشته ای بودن فرهنگ،قواعد یا قوانین آن دچار ابهام است.

4- به دلیل تأثیرگذار بودن عامل زمان در رفتار و تغییرات فرهنگی، تغییرات به صورت غیرخطی است و با روش های معمول قابل پیش بینی و برنامه ریزی نیست.

5- به دلیل تأثیرعمده ی عامل انسانی،تحقق اهداف مشخص شده در زمینه های فرهنگی از قطعیت لازم برخوردار نیست وبه این دلیل در این زمینه هیچ گونه قطعیتی وجود ندارد.

6- سنجش جنبه های اصلی برنامه ریزی یعنی کارآیی و اثربخشی در زمینه ی فرهنگی بسیار دشوار است و در برخی موارد اساساً امکان پذیر نیست.

با توجه به جامعیت فرهنگی برنظام اجتماعی و نیز گسترش عوامل تأثیرگذار فرهنگ، طرح ریزی فرهنگی به معنای شکل دادن به فرهنگ میسر نیست. از دیدگاه دیگر اگر عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ را از یک سو به نهادهای دولتی و از سوی دیگر به گروه های جامعه منحصر کنیم و فرهنگ را ثمره ی تعامل این دو بدانیم، در این صورت متولی دانستن بخشی از دولت(ویا حتی تمامی آن) برای فرهنگ و شکل بخشیدن به آن، دور از واقعیت جلوه خواهد کرد. بر این اساس دستیابی به اهداف فرهنگی، مستلزم مشارکت تمامی جامعه به ویژه حضور فعال تشکل های مردمی است. هدف از طرح ریزی فرهنگی نیز،تعیین اهداف دست یافتنی و تلاش در جهت دستیابی به آن ها و همچنین پاسخگویی مناسب به مسائل حیاتی فرهنگی جامعه خواهد بود.

ویژگی های برنامه ریزی فرهنگی

1. دشواری و پیچیدگی2. دربرگرفتن تمام طیف های جامعه3. زمان بربودن4. چندوجهی بودن
5. درگیری با عوامل متعدد6. بالا بودن درصد شکست آن

ویژگی های اساسی یک برنامه ریزی فرهنگی موفق

از ویژگی های اساسی یک برنامه ریزی فرهنگی موفقیت آمیز ، این است که اولا اجرای برنامه دربستری صورت گیرد تاازحداقل طراوت ونشاط فرهنگی واجتماعی برخوردار باشد وثانیا ، نتایج اجرای برنامه ، موجب افزایش این طراوت شود. امروزه این مهم بدون مشارکت داوطلبانه ی مردم ممکن نخواهد بود.

رویکردهای نظری درباره ی برنامه ریزی فرهنگی

الف ) رویکرد افراطی

ب) رویکرد تفریطی

ج) رویکرد میانه رو

اهداف برنامه ریزی فرهنگی

1.توسعه وتحکیم روابط فرهنگی باسایردول وموسسات بین المللی. 2.تعیین ضوابط ومقررات حقوقی حدود ونحوه ی فعالیت اشخاص ونهادها.3.نگهداری واحیای مواریث هنری وفرهنگی . 4.ایجاد تسهیلات وامکانات برای آفرینش های فرهنگی وهنری .5.تاسیس وتوسعه ی وسایل ارتباط جمعی .6.گسترش امر آموزش درحوزه های مختلف هنری وفرهنگی.7.توسعه صنعت ایرانگردی وجهانگردی .8.ایجاد یا توسعه نهادها ومراکز فرهنگی وهنری.

انواع برنامه ریزی فرهنگی

1.ازنظرافق زمانی ؛ کوتاه مدت ، میان مدت وبلندمدت؛

2.ازنظرسطح؛ عالی ، میانی وعملیاتی ؛

3.ازنظرانواع مخاطبان ؛ عام وخاص؛

4.ازنظرتاثیرگذاری؛عادی وراهبردی

5.ازنظرقلمرو؛منطقه ای ، ملی وجهانی.

چنانچه برنامه ریزی به چهارنوع : تحلیلی ؛ واقع بینیانه ؛ راهبردی ؛ ودموکراتیک تقسیم شود ، باانتخاب هریک از این انواع ، درچارچوبی قرار می گیریم که باید مطابق الزامات آن رفتار دکترچنگیز پهلوان ، برنامه ریزی فرهنگی رابه گونه های زیرتقسیم بندی کرده است:

1.برنامه ریزی آرمان گرایانه

2.برنامه ریزی واقع بینانه

3.برنامه ریزی راهبردی (استراتژیک)

4.برنامه ریزی توسعه گرا (مردم گرایانه)

برنامه ریزی پیوسته وگسسته

برنامه ریزی گسسته ، به نوعی خاص ازبرنامه ریزی فرهنگی اطلاق می شود که حاصل تلاش برنامه ریزان درهرحوزه به طور مستقل وجداگانه است لذا بین بخش های مختلف ، هیچ نوع ارتباط وهمبستگی ارگانیک (انداموار) به چشم نمی خورد .برنامه ریزی فرهنگی پیوسته ، برنامه ریز بامدنظرقرار دادن الگویی کلی ونظمی اندامواره ، به برنامه ریزی مبادرت می کند که درنتیجه ، حاصل کار ، مجموعه ای همبسته ازسلسله ی معضل بندی شده ی تصمیمات واقدامات خواهد بود.

اصول وشرایط لازم جهت افزایش اثربخشی وکارایی دربرنامه ریزی فرهنگی

برای تحقق هر برنامه ی فرهنگی مقدمات و شرایط زیر لازم است.

1.درسطح کلان، ثبات واقتدار نظام اجتماعی ازجمله شرایط اولیه برنامه ریزی است.

2.تامین حداقل نیازهای اقتصادی گروه های هدف ، باعث افزایش اثربخشی وکارایی برنامه ریزی فرهنگی خواهد شد.

3.فقدان خنثی سازی فعالیت های فرهنگی توسط نهاد ها وموسسات فرهنگی موجود درجامعه ازجمله الزامات برنامه ریزی فرهنگی موثر است.

مراد ازبرنامه ریزی درتعریف مزبور را منطق فازی ، یعنی مداخلات هدفمند ، آگاهانه وسنجیده انسانی در سیر حوادث وفرایندها که نتیجه آن ممکن است موفقیت آمیزباشد ؛ یا کم وبیش موفقیت آمیزباشد ؛ ویا اصلا موفقیت آمیز نباشد.