اصلاح نژاد دام علم و هنر تثبیت ژنهای موثر در تولید اقتصادی دام میباشد. اصلاح نژاد با انتخاب دامها و طیور برتر از لحاظ ژنتيکي و با کمک روشهای آمیزشی مناسب، دام و طیور برتر راایجاد میکند. اصلاح نژاد یک علم کاربردی بوده و در بخشهای تخصصی با کاربرد دانش ژنتیک، دانش آمار و رایانه افق جدیدی پیدا کرده است. در برنامه هاي اصلاح نژاد دام هدف اين است كه حيوانات داراي ظرفيت ژنتيكي بالاتر از ميانگين جامعه شناسايي و انتخاب شده و از آنها به عنوان والدين نسل بعد استفاده شود. به اين ترتيب انتظار مي رود كه ميانگين ظرفيت ژنتيكي نتاج بيشتر از ميانگين نسل والدين باشد.
اصلاح دام علمی است که در جهت بالا بردن ظرفیت ژنتیکی دامها کار می کند و کیفیت تولید دامها را با نیاز جامعه در زمان حال و آینده تطبیق می دهد.علم اصلاح نژاد دام بدون فراهم آوردن زمینهء کافی از نظر بهداشت ، تغذیه و مدیریت عملاٌ بدون استفاده است.ظرفیت تولید دام از دو چیز تشکیل شده است 1- وجود ژن لازم برای تولید در دام 2- محیط مناسب در اصلاح دام ما سعی در تهیه ترکیبی از ژنها داریم که میزان تولید را بالا ببرد در این رابطه احتیاج به غذای خوب برای دام داریم .لذا در درجه اول برای اصلاح دام باید محیط فراهم شود ودر این محیط مناسب کار روی ژن برای تولید بیشتر انجام می گیرد.
برای بالا بردن ظرفیت تولید در اصلاح دام باید با موارد زیر اشنا شویم.
با کم کردن فاصله زایش ، بالا بردن درصد زایش و کم شدن تعداد مرگ و میر میتوانیم دام بیشتری داشته باشیم . برای این کار باید علم فیزیولوژی را بدانیم . ما فاصله زایش را بخاطر کم شدن فاصله ژنها در رابطه با انتقال کم می کنیم که با کم شدن این فاصله زودتر به نسل بعد می رسیم در نتیجه نتاج بهتر در زمان کوتاهتری بدست می آید.در اصلاح دام ابتدا افرادی انتخاب می شوند که یک مقداری از بقیه بهترند لذا در وهله اول کار اصلاح روی فرد است. پس هرچه مواد اولیه ( افراد ) بیشتر باشد می توانیم فرد بهتری را انتخاب کنیم . ماده اولیه ما دام درتعداد زیاد است. ( تعتداد فرزندان بیشتر ، کار اصلاح دام بهتر )در اصلاح نژاد دام، هدف بالا بردن تولید یک گله مطرح است نه یک راس گاو، هدف نهایی اصلاح کل گله است .در کار اصلاح دام با صفات کمی سر و کار داریم از اختصاصات آنها این استکه چندین ژن آن را کنترل میکند .مثلاٌ یک جفت ژن ، صفت شیرواری را کنترل نمی کند .
در اصلاح دام تاثیر متقابل ژنها بر روی هم در حالت عدم غلبه و ماوراء غلبه اهمیت ویژه ای دارد.
حالات غلبه : 1- کامل 2- نا کامل 3 – عدم غلبه 4 – غلبهء ماورائی
aa × AA
|
Aa
|
aa 2Aa AA
ارزش فنوتیپی Aa با AA برابر است زیرا از نظر ظاهری Aa همان شکل AA را نشان می دهد.یعنی یک ژن A به اندازه دو ژن A برای ما اهمیت دارند وهمان کار را انجام میدهند.
کار اصلاح دام شامل: { 1- انتخاب 2- مهاجرت3- متاسیون 4- شانس 5- جفت گیری غیرتصادفی }
شانس:
گاهی در اثر تصادف و شانس دسته ای از ژنها بیشتر از دسته دیگر دخالت می کند . در جمعیت های کوچک شانس بیشتر دخیل است تا جمعیت های بزرگ. ما در اصلاح نژاد با گله کوچک سروکار داریم و در این رابطه شانس مهم است با کوچک شدن گله هم خطر همخونی و هم دخالت شانس بیشتر می شود که در گله بزرگ این دو عامل وجود ندارد. در اصلاح نژاد دام با اعداد حقیقی جمعیت سروکار است که اندازه حقیقی جمعیت بستگی به تعداد نرها دارد یعنی اندازه حقیقی جمعیت را نرها تعیین می کنند. در اصلاح دام هرچه تعداد نر بیشتر باشد خطر همخونی وژنهای بیماری زا در نسل های بعد کمتر خواهد بود.
هر ژن یک کد دارد وبا این کد یک فعل وانفعالات شیمیایی را بوجود می آورد با یک متاسیون این کد ژن ، عوض می شود لذا ژن تغییر ماهیت می یابد و فعل و انفعالات قبلی خود را از دست داده و چیز تازه و صفت تازه ای را از خود بروز می دهد . عمل متاسیون در اثر عامل متاسیون زا است . متاسیون در کنترل ما نیست و لذا عملاٌ ما از متاسیون به دلیل اینکه جهت آن در کنترل ما نیست استفاده نمی بریم . متاسیون بیشتر در جهت خلاف و سلامت دام رخ می دهد و دام متاسیون یافته در تطابق با محیط احتمال تلف شدنش زیاد است .
متاسیون در بدن دامها دائماٌ وجود دارد ما متاسیون ظاهری را خیلی کم می بینیم گاهی اوقات متاسیون درژن موجود در گامت بروز می کند اگر این اتفاق در نر و ماده هایی با تعداد زیاد اتفاق بیافتد بطوریکه احتمال جفت گیری نر و ماده و بروز این متاسیون در نتاج بوجود آیند بعضاٌ نسلهای مفیدی را بوجود می آورند . مثلاٌ ژن بی شاخی در نژاد هرفرود که ژنی غالب هم است و یا کوتاهی پا در نژاد آنگون که از شیطنت دام جلوگیری می کند و این در مدیریت و اقتصاد اهمیت دارد. این صفات را ما بوجود نیاورده ایم بلکه متاسیون بوجود آورده است.
مهاجرت :
مهاجرت در اصلاح دام اهمیت زیادی دارد . با وارد کردن افرادی که از لحاظ ژنی با جمعیت ما فرق دارند ژنهای جدیدی را به گله خود وارد می کنیم ما با وارد کردن گاوهای نر خارجی و آمیزش آنها با دامهای بومی که در اینجا از مهاجرت شدید استفاده کرده ایم با این کار هم فراوانی ژنها را در گله و هم در نسل بعد زیاد می کنیم که در نتاج فراوانی ژن شیرواری نسبت به مادرش بیشتر است پس با مهاجرت فراوانی ژن را به هم می زنیم .
فراوانی ژنها ( اثر مهاجرت در تغییر فراوانی ژنها ) به دو عامل بستگی دارد.
در برنامه های اصلاح نژاد دام ، هدف این است که حیوانات دارای ظرفیت ژنتیکی بالاتر از میانگین جامعه شناسائی و انتخاب شده و از آنها به عنوان والدین نسل بعد استفاده شود.بدین ترتیب انتظار این است که میانگین ظرفیت ژنتیکی نتاج بیشتر از میانگین نسل والدین باشد. ولی سؤال این است که جمله " انتخاب حیوانات ، دارای ظرفیت ژنتیکی بالاتر از میانگین جامعه " چه مفهومی دارد و یا " اندازه گیری ظرفیت ژنتیکی نتاج " چگونه انجام می شود. اصلاح ژنتیکی دام میتواند در افزایش تولید ، بهره وری و سوددهی سیستم های تولیدی دامپروری موثر باشد . یکی از راه های اصلاح نژاد دام ، استفاده از حیوانات انتخاب شده در برنامه های آمیزش می باشد.برای این منظور باید نخست صفات مهم در سیستم تولیدی را پیدا کرده و سپس حیواناتی را که از نظر این صفات نسبت به دیگران برتری دارند مورد شناسایی قرار داد. استفاده از این حیوانات برتر به عنوان پدر و مادرهای نسل بعد سبب برتری ژنتیکی فرزندان نسبت به متوسط جامعه پدر و مادرها می شود.