نگاهی به اسطوره‏های ایرانی در شعر معاصر

نگاهی گذرا به اسطوره‏های ایرانی در شعر شفیعی کدکنی

اسطوره در شعر منوچهر آتشی

الف)تصویر مبهمی از مرگ به صورت همزاد شاعر که عمری همراه او بوده است:

ب)زشتی و حقارت حاکم بر جهان:

ج)به هم ریختن اوضاع جهان و قدرت یافتن دغل‏کاران و دروغ‏گویان:

د)تقدیر و جبر حاکم بر زندگی انسان‏ها:

اسطوره‏ها بخشی از فرهنگ و تاریخ مشترک هرقومی است و در میان ملل مختلف جهان از اهمیت خاصی برخوردار است.اسطوره در عادی‏ترین معنای خود داستانی است درباره‏ی یک‏ خدا یا یک موجود ماوراء الطبیعی دیگر و گاه موضوع آن انسانی خداگونه یا فرمانروایی است که‏ تباری ملکوتی دارد.مجموعه‏ای از اسطوره‏های سنتی یک فرهنگ خاص،اساطیر آن فرهنگ را می‏سازند.این اساطیر توصیف‏ها و تبیین‏هایی درباره‏ی منشاء جهان به دست می‏دهند و به شیوه‏ی‏ خاص خود توضیح می‏دهند که چرا جهان دگرگون شده و چرا برخی وقایع رخ داده‏اند.هر اسطوره‏ای کارکرد تبیینی و توضیحی خود را با ارجاع به خدایان و سایر موجودات‏ ماوراء الطبیعی انجام می‏دهد(مکاریک،1385:34).محمد مختاری درباره‏ی کارکرد اسطوره در اخلاق و اجتماع بشری می‏نویسد«همچنان‏که اسطوره بیانگر برخوردهای انسانی در جامعه است، نمودار اندیشه‏ی آدمی نسبت به کل هستی که محیطهای اجتماعی را در بر می‏گیرد نیز هست. این منشأ اجتماعی-طبیعی و نمود فوق طبیعی و خصلت انسانی سبب می‏شود که رمزهای‏ اخلاقی مکمل رمزهای فوق طبیعی اسطوره شود و اسطوره مفهوم اخلاقی زندگی را از رهگذر پیکارها و زندگی قهرمانان اجتماعی و دینی عرضه دارد و گرایش‏های هنری بشر را نسبت به‏ واقعیت هستی بازتاب کند»(مختاری،1369:33-32).

طبیعی است که هرشاعر و هنرمندی،هنر خود را با استفاده از اجزا و مواد فرهنگ و ملیت‏ خود عرضه می‏کند.اسطوره‏ها بخشی از ملیت،تمدن و فرهنگ هرملتی را تشکیل می‏دهند و به‏ مرور زمان تبدیل به نمادهای ملی می‏شوند،به این سبب ابزاری کارآمد برای برخی از کاربردهای هنری محسوب می‏شوند با تورقی در مجموعه شعرهای شاعران معاصر،ملاحظه می‏شود که هریک از شاعران به‏ نحوی از این اسطوره‏ها در شعر خود استفاده کرده‏اند.برآیندی که از این مجموعه به دست می‏آید به این قرار است که بیشتر شاعران از این عناصر و اجزا و شخصیت‏های اسطوره‏ای به‏ عنوان نمادهای اجتماعی استفاده کرده و در برخی موارد نمادهای ابداعی-اجتماعی خود را بر پایه‏ی شخصیت‏های ملی و اسطوره‏ای ساخته‏اند.

شعر معاصر از بسیاری جهات با مسایل سیاسی آمیخته است بدین جهت اسطوره‏ها چون با ملیت و سیاست کارکرد دوسویه‏ای دارند در شعر معاصر برای بیان نمادهای سیاسی و اجتماعی‏ ابزاری مناسب تشخیص داده شده‏اند.به عنوان مثال،شخصیتی مثل«کاوه»که با چرم پاره‏ای، استبداد مطلقه‏ی«ضحاک»را سرنگون کرد،دستمایه‏ی مناسبی برای تهییج جوانان برای مبارزه‏ بر ضد استبداد پهلوی و یا نماد مبارزان برخاسته از توده‏ی مردم،علیه حکومت پهلوی است. البته تمام شاعران به یکسان از این عناصر بهره نبرده‏اند.در میان آنان،اخوان ثالث،سیاوش‏ کسرایی و شفیعی کدکنی بیش از دیگران آن‏ها را به کار برده و بیشتر نمادهای خود را با استفاده‏ از اسطوره‏های ایرانی ساخته‏اند.

در شعر کسرایی،«آرش کمانگیر»و«سهراب»در منظومه‏ی«مهره‏ی سرخ»دو نماد کامل‏ اجتماعی و سیاسی است.منظومه‏ی«آرش کمانگیر»،نشان‏دهنده‏ی اوج امیدهای سیاسی شاعر برای آینده‏ی ایران و رهایی آن از سلطه‏ی امپریالیسم جهانی و استبداد داخلی تحت لوای‏ شعارهای مارکسیستی حزب توده است.وی آرش را«پیک امید»ایرانیان معرفی کرده است:

هزاران چشم گویا و لب چشم خاموش/مرا پیک امید خویش می‏داند/هزاران دست لزران و دل‏ پرجوش/گهی می‏گیردم گه پیش می‏راند.

این منظومه در آن زمان بسیاری از انتظارات توده‏ای‏ها را برآورد.حیدر مهرگان(رحمان‏ هاتفی)یکی از اعضای فعّال حزب توده در زمان انتشار این منظومه نوشت:«آرش کسرایی در فضایی پا به میدان گذاشت که میهن در بهت و یأس ناشی از غلبه‏ی کودتا و بر گریزان گل‏های‏ سرخ،طلسم شده بود،افراسیاب اسطوره جای خود را به افراسیاب معاصر داده بود...منظومه‏ی‏ آرش خود نیز در این میدان سهمی داشت.او وصیت‏نامه‏ی آرش معاصر را باید ابلاغ می‏کرد. کسرایی در آن کسوف و کابوس اجتماعی به لبخند می‏گفت تا دوباره بر لب‏ها جرأت،جرقه بزند...»(کسرایی،1381:54)با تمام ایرادها و انتقادهایی که از نظر ساختار و زبان حماسی این‏ منظومه،از طرف برخی از منتقدان بر آن وارد شده است،کسرایی با این منظومه بخشی از حماسه‏ی ملی ایران را زنده کرد چیزی که از نظر فردوسی نیز پوشیده مانده بود.

سهراب،در منظومه‏ی«مهره‏ی سرخ»عکس این حالت و نشان‏دهنده‏ی ناامیدی کسرایی از سیاست و بازی‏های آن است.شاعر در درآمدی که بر این منظومه تحریر کرده،نوشته است: «در جهان واقعیت که آرش‏ها اندک‏اند و سهراب‏ها بی‏شمار،کابوس این رستاخیز هولناک هر روز و شب در همه احوال با ما است و ما نیز چون او با جراحتی در جان،در برزخ مرگ و زندگی نوش‏دارویی نایافته را انتظار می‏کشیم...در مهره‏ی سرخ سخن از خطاهای خطیر نیک- خواهانی است که شیفتگی را به جای شناخت در کار می‏گیرند و شتاب‏زده و با دانشی اندک تا مرزهای تباهی می‏رانند و اینک تاوان سنگینی می‏بایدشان پرداخت.هرکه را آرمانی در سر و آرزویی در دل بوده است،در سیاه‏چال جدایی با خویش می‏تابد و اما کلید این سیاه‏چال‏ بزرگ...؟!»(همان:619-617).