خسرو و شیرین منظومهای از نظامی گنجوی است که در آن از لحن باربد سخن رفتهاست.نظامی این منظومه را در چهارچوبهای زندگی خسرو در بزم شیرین، هنگام فرار از مقابل بهرام چوبینه و شب نشینیهای آن دو با هم و غزل هر یک از کنیزان خسرو و شیرین و گفتگوی آن دو و سرود نکیسا و باربد، بیان میدارد.
1. خسرو پرویز (پسر هرمز و نوه انوشیروان)
2. شیرین (برادر زاده ملکه آران)
3. شاپور (ندیمه خسروپرویز)
4. فرهاد (دلداده شیرین).
در خسرو شیرین استعاره هم از نوع مصرّحه و هم از نوع مکنیه کاربرد بسیار دارد و غالبا نیز در توصیفات غنایی از زیبارویان و طبیعت دیده میشود.
حکیم فرزانه، نظامی گنجوی در گنجه در قرن ششم هجری زندگی می کرد. این شاعر افسونگر داستان سرای فارسی پنج اثر ارزشمند خود را به زبان شیرین فارسی در این شهر نوشته است. یکی از آثار منظوم وی خسرو و شیرین است که از سایر آثارش روان تر و شیرین تر می باشد. توانایی نظامی در ایجاد صور خیال در منظومه اشو مخصوصاً خسرو و شیرین است که اهمیتش را افزون کرده او با استفاده از صور خیال و مخصوصاً استعاره و تشبیه به کلمات معانی جدیدتری داده و آنها را دچار تغییر کرده است.صور خیال در منظومه خسرو و شیرین است که در مبحث های جداگانه همه انواع صور خیال با شماره گذاری ابیات بدین ترتیب: تعاریف تشبیه، استعاره، ذکر می شوند.
یکی از شورانگیزترین و زیباترین داستان ها، در میان ادب غنایی فارسی، منظومه خسرو و شیرین نظامی است. این داستان دارای پیشینه هایی که برخی مبتنی بر واقعیات تاریخی است، می باشد. یعنی هم حوادث و هم شخصیت ها بعد تاریخی دارند و برخی نیز به حکایات های عامیانه رایج در میان مردم آن روزگار استوار است.
اما آنچه از ذوق سرشار داستان پرداز، نظامی گنجوی تراوش کرده و به پیدایش نخستین منظومه عالی در باب این داستان منجر گردیده، خود اثر مستقلی است که آن را باید بدون توجه به اصل حوادث و شخصیت ها و براساس طرح و پرداختی که نظامی از آن به دست داده مورد توجه و نقد و بررسی قرار داد.نکته دیگری که قابل توجه است این است که این داستان در قرن ششم آفریده شده و در آن روزگاران بدون تردید آنچه که امروز به عنوان اصول داستان نویسی و شخصیت پردازی مدون شده و هر نویسنده داستان پردازی باید بدواً با آنها آشنا شود وجود نداشته است.
منظومه خسرو و شیرین با مناجاتی کوتاه، در 13 بیت روان و دل انگیز آغاز می گردد. در این مناجات شاعر از خداوند می خواهد که «در توفیق را به روی او بگشاید و راه تحقیق را بدو بنماید دلی شایسته یقین و زبانی در خور ستایش خداوند به وی عطا کند و دلش را با نور حق روشن و زبورش را پرآوازه گرداند و..